در باب راهبر کینه دار رویکردی ترامتنی به سازه ای حماسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 48، شماره 4 - شماره پیاپی 191، بهمن 1394، صفحه 65-88   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i3.50488

نویسنده

محمود حسن آبادی^*

دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

روایت شناسان معتقدند هرگاه متنی، متنی دیگر را فرایاد آورد، میان آن ها رابطه ای بینامتنی (یا ترامتنی) برقرار شده است. برخی نیز معتقدند میان متون همواره چنین رابطه ای وجود دارد؛ در همین مسیر بود که ژنت، نظریۀ طبقه بندی انواع روابط میان متون را طرح کرد. عده ای دیگر از روایت شناسان مانند پراپ و تودوروف روشی خاص برای تحلیل روایات عرضه کردند: تجزیۀ روایت به کوچک ترین اجزای سازنده اش (واحدهای کمینه) برای بررسی و تحلیل علمی تر.
در این تحقیق، سازه ای باستانی که علاوه بر شاهنامه، در دیگر انواع متون آمده، مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق ترکیبی از روش ژنت و تودوروف است؛ سازۀ مورد بحث به اجزای سازنده اش تجزیه شده و پس از تحلیل، نوع رابطۀ میان روایات بیان خواهد شد. تا آنجا که نگارنده می داند، این روش ترکیبی تاکنون در تحلیل شاهنامه و سازه های آن به کار نرفته است. نتایج تحقیق نشانگر آن است که اوّلاً میان شاهنامه و دیگر متون مورد بحث، در این سازه نوعی گفتگوی بینامتنی (ترامتنی) وجود دارد. دودیگر این که در این سازۀ خاص، شاهنامه، پیش متن یا زیرمتن است و بقیۀ متون، پس متن یا زبرمتن. سه دیگر این که ویژگی هایی ذهنی و اجتماعی نزد مردمان قدیم وجود داشته که چنین گفتگوهایی را به وجود می آورده و تسهیل می کرده است.

کلیدواژه‌ها

ترامتنیت؛ سازه؛ شاهنامه؛ پیش متن؛ پس متن

مراجع

آلن، گراهام. (1385). بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. چاپ اوّل. ویراست دوم. تهران: مرکز.

آموزگار، ژاله. (1379). «تاریخ واقعی و تاریخ روایی». بخارا. ش 16. صص 7-20.

ابن العبرى. (1377). تاریخ مختصر الدول. ترجمۀ عبدالمحمّد آیتى. چاپ اوّل. تهران: علمى و فرهنگى.

احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن (نشانه‌شناسی و ساختارگرایی). تهران: مرکز.

بلعمی، ابوعلی محمّد بن محمّد. (1353). تاریخ بلعمی. تصحیح ملک الشعرا بهار. به کوشش محمّد پروین گنابادی. چاپ دوم. دو جلد. تهران: کتابفروشی زوار.

بویس، مری. (1369). «گوسان پارتی و سنّت نوازندگی در ایران». بررسی و تحقیق (مجموعه مقالات). چاپ اوّل. تهران: توس. صص 27-64.

بهار، مهرداد. (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران. چاپ دوم. تهران: فکر روز.

پراپ، ولادیمیر. (1368). ریخت‌شناسی قصّه‌های پریان. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. چاپ اوّل. تهران: توس.

تفضّلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

تودوروف، تزوتان. (1379). بوطیقای ساختارگرا. ترجمۀ محمّد نبوی. چاپ اوّل. تهران: آگه.

خواندمیر. (1362). تاریخ حبیب السیر. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. جلد سوم. تهران: خیام.

رضایی دشت ارژنه، محمود. (1387). «نقد و تحلیل قصه‌ای از مرزبان نامه بر اساس رویکرد بینامتنیت». نقد ادبی. ش 4. صص 31-52.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1377). تاریخ مردم ایران قبل از اسلام. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1388). نقش بر آب. چاپ ششم. تهران: سخن.

سلدن، رامان. (1375). نظریۀ ادبی و نقد عملی. ترجمۀ جلال سخنور و سیما زمانی. تهران: پویندگان نور.

شایگان، داریوش. (1355). «بینش اساطیری». کتاب الفبا (5). به کوشش غلامحسین ساعدی. تهران: امیرکبیر.

طبری، محمّد بن جریر. (1385). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چاپ ششم. 16 جلد. تهران: اساطیر.

فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. (1380). دیوان حکیم فرخی سیستانی. تصحیح محمّد دبیرسیاقی. چاپ ششم. تهران: زوار.

فروزانفر، بدیع الزمان. (1373). شرح مثنوی شریف. چاپ ششم. جلد اوّل. تهران: زوّار.

فروزانفر، بدیع الزمان. (1381). احادیث و قصص مثنوی. ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد از حسین داودی. تهران: امیرکبیر.

کتاب مقدس. (2007 م.). ترجمۀ ویلیام گلن. فاضل خان همدانی و هنری مارتین. با تجدید نظر کاراپت اوهانس. انگلستان: ایلام.

مجمل التواریخ و القصص. (1318). تصحیح ملک الشعرا بهار. تهران: کلالۀ خاور.

مسکویۀ رازی، ابوعلی. (1389). تجارب الامم (آزمون‌های مردمان). ترجمه و تحشیۀ ابوالقاسم امامی. دو جلد. تهران: سروش.

مشکور، محمّد جواد. (1350). «گئوماتای مغ». بررسی‌های تاریخی. ش 36. صص 141-178.

مکاریک، ایرناریما. (1388). دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمّد نبوی. چاپ سوم. تهران: آگه.

مولوی، جلال الدین محمّد. (1363). مثنوی معنوی. چاپ اوّل. تهران: امیرکبیر.

نامور مطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیت: مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها». پژوهشنامۀ علوم انسانی. ش 56. صص 83-98.

نامور مطلق، بهمن. (1390). درآمدی بر بینامتنیت. تهران: سخن.

نصرالله منشی، ابوالمعالی. (1362). کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی. چاپ هفتم. تهران: دانشگاه تهران.

نولدکه، تئودور. (2537/1357). حماسۀ ملی ایران. ترجمۀ بزرگ علوی. چاپ سوم. تهران: سپهر.

هرودوت. (1362). تاریخ هرودوت. تلخیص و تنظیم ا. ج. اوانس. ترجمۀ غ. وحید مازندرانی. چاپ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.

یارشاطر، احسان. (1383). تاریخ ایران کمبریج. ترجمۀ حسن انوشه. جلد سوم. قسمت اول. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.

Genette, Gerard. (1982). Figures of literary discourse, Trans. Alan Sheridan, Intro. Marie-Rose Logan, New York: Columbia University Press.