تاریخ بیهقی و علوم و فنون نظامی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 48، شماره 4 - شماره پیاپی 191، بهمن 1394، صفحه 89-114   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i3.52296

نویسندگان

رضا رفائی قدیمی مشهد^{* 1}؛ زهرا اختیاری²

¹دانشگاه تربیت مدرس

²فردوسی مشهد

چکیده

تاریخ بیهقی عموماً به مثابۀ یک اثر صرفاً ادبی مورد خوانش قرار گرفته و این نوع خوانش به نادیده گرفته شدن بخشی از ارزش های آن انجامیده است. در این پژوهش، نمود مسائل مرتبط با جنگ و نظامی گری در تاریخ بیهقی مورد بررسی قرار گرفته است. مدعای اصلی نگارندگان در پژوهش حاضر این است که کتاب تاریخ بیهقی آیینۀ تمام-نمای جنگ و نظامی گری در دورۀ غزنوی است و ابوالفضل بیهقی یک تاریخ نویس صِرف نبوده؛ بلکه آگاهی کاملی از علم نظامی گری داشته است. تاریخ بیهقی از حیث توجه به جزئیات جنگ و مسائل نظامی در میان سایر کتاب های تاریخی کلاسیک نیز از جایگاهی ممتاز برخوردار است و یکی از مهم ترین دلایل این دقت در جزئیات، تأثیرپذیری بیهقی از شاهنامۀ فردوسی است. در این پژوهش نشان داده ایم که اندک بخش های باقی مانده از این کتاب، از اهمیت بالایی در نمایان سازی ماهیت دقیق سپاهی گری در دورۀ غزنوی برخوردار است. به این منظور، با توجه به شواهد متنی تاریخ بیهقی ارکان سپاه غزنوی را تبیین کرده ایم و بخش های مهم سپاه غزنوی را مورد واکاوی قرار داده ایم. هنگام مطالعۀ تاریخ بیهقی،گاه به اصطلاحات نظامی برمی خوریم که برای فهم کامل متن باید درک و دریافت دقیقی از آن ها داشته باشیم. هدف عمدۀ دیگر در این مقاله، روشن سازی و توضیح مسائل نظامی به کار رفته در متن، به منظور فهم بهتر آن است.

کلیدواژه‌ها

تاریخ بیهقی؛ جنگ؛ اصطلاحات نظامی؛ غزنویان؛ سلطان مسعود

مراجع

؟؟. (1379). فرهنگ اصطلاحات نظامی (7 زبانه). ترجمۀ حسین حسینی. تهران: دانشگاه امام حسین.

الخوارزمی، ابو عبدالله محمد. (1898م). مفاتیح العلوم. ویرایش ج. وان فلوتن. لیدن: بی نا.

انوری، حسن. (1355). اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی. تهران: طهوری.

باسورث، کلیفورد ادموند. (1362). تاریخ غزنویان. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.

______________. (1387). تشکیلات نظامی غزنویان. ترجمۀ سرور همایون. کابل: بنگاه نشر اتی امیری.

بهار، محمد تقی. (1388). سبک شناسی. تهران: زوار.

بیهقی، ابوالحسن علی بن زید. (1361). تاریخ بیهق. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: فروغی.

بیهقی، محمد بن حسین. (1383). تاریخ بیهقی. تصحیح علی اکبر فیاض. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

‌‌‌‌‌‌__________________ . (1388). تاریخ بیهقی. تصحیح محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی. تهران: سخن.

تاریخ سیستان. (1389). تصحیح محمدتقی بهار. تهران: اساطیر.

جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر. (1345). ترجمۀ تاریخ یمینی. تصحیح جعفر شعار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

اصطلاحات نظامی در فقه اسلامی. (1388). تهران: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع).

جوینی، علاءالدین عطا ملک. (1378). تاریخ جهانگشا. تصحیح علامه قزوینی. تهران: قلم.

حسن زاده، اسماعیل. (1385). «ساختار و عملکرد سپاه غزنویان». پژوهشنامۀ علوم انسانی. ش 52. صص 152-1115.

دهخدا، علی اکبر. (1349). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران.

راعی، قیام‌الدین. (1374). «لغات ترکی، مغولی و چینی در تاریخ بیهقی». یادنامۀ ابوالفضل بیهقی (مجموعه سخنرانی های مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی). مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. صص182-198.

رضی، احمد. (1387). بیهقی پژوهی در ایران. تهران: حق شناس.

ساکت، سلمان؛ یاحقی، محمدجعفر. (1389). «آرایش سپاه و فنون رزمی در دورۀ ساسانی و بازتاب آن در شاهنامۀ فردوسی». کاوش نامۀ زبان و ادبیات فارسی، ش 20. صص 10-32.

______. (1390). فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات نظامی در متون فارسی (از آغاز تا پایان دورۀ صفویه). تهران: روناس.

شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد. (1363). مجمع الانساب. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.

شمیسا، سیروس. (1388). سبک‌شناسی نثر. تهران: میترا.

صفا، ذبیح‌الله. (1369). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.

عتبی، ابونصر محدبن عبدالجبار. (۱۲۸۶ق). تاریخ العتبی. ویرایش احمد بن علی منینی. قاهره: بی نا.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق و دیگران. تهران: مرکز دایرۀ -المعارف بزرگ اسلامی.

قبادیانی، ناصرخسرو. (1393). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود. (1363). تاریخ گردیزی. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.

مستوفی، حمدالله. (1364). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

ناتل خانلری، پرویز. (1313). «سپاه و جنگ در شاهنامۀ فردوسی». مجلۀ مهر. س 2. ش 5 و 6.

نظام الملک، خواجه ابوعلی حسن طوسی. (1347). سیرالملوک. به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.