تداوم اندیشه‌های ایرانشهری در مخزن الاسرار نظامی

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 192، اردیبهشت 1395، صفحه 79-106   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i1.54912

نویسندگان

مریم وافی ثانی^{* 1}؛ محمد جعفر یاحقی²؛ خدایی شریف اف¹

¹دانشگاه ملی تاجیکستان

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

این پژوهش کوشیده است به این سؤالات اساسی پاسخ دهد:
1- نظامی در نخستین اثرش که نتیجۀ عزلت و ریاضت و گشت و گذار در عالم دل و اولین تجربة شاعری وی به حساب می‌آید، دربارۀ عدالت، سیاست و آیین کشورداری چگونه اظهارنظر کرده است؟
2- مفاهیم اندیشة ایرانشهری از مسیر چه منابعی به ذهن و زبان او راه یافته است؟
به منظور پیدا کردن پاسخ‌های نسبتاً متقن برای سؤالات پیش گفته، منابع پایه‌ای پس از اسلام مانند شاهنامه، کلیله و دمنه، سیرالملوک خواجه نظام الملک، قابوس نامه، نصیحۀ الملوک غزالی و حدیقۀ سنایی بررسی شده است. سپس با توجه به فضای فرهنگی عصر نظامی، میزان تأثیرپذیری مخزن الاسرار در زمینة اندیشه‌های ایرانشهری از آثار یادشده مشخص گردیده است. پس از بررسی‌های دقیق دریافته‎ایم که نظامی با پشتوانة معرفتی آثار یادشده به عنوان مصلح اجتماعی و مربی اخلاق کوشیده است نهاد حکومتی آن روز را از طریق اندیشه و عمل سیاسی ایرانیان اصلاح کند. بدین منظور بعضی از مؤلفه‌های اندیشه‌های ایرانشهری مانند دادگری، تأثیر عدالت بر نظام طبیعت، توأمان بودن دین و پادشاهی و . . . را در لابلای حکایت‌های مخزن ‎الاسرار مطرح کرده و پادشاهان را در کانون توجه خود قرار داده است.

کلیدواژه‌ها

مخزن الاسرار؛ اندیشة ایرانشهری؛ دادگری؛ وزارت؛ دین و پادشاهی

مراجع

آذرفرنبغ، فرخزاد. (1381). کتاب سوم دینکرد. ترجمۀ فریدون فضیلت. چاپ اول. تهران: فرهنگ دهخدا.

ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن. (1320). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. به اهتمام محمد رمضانی. تهران: کتابخانة خاور.

ابن خلدون. (1373). تاریخ ابن خلدون (العبر). ج 1. ترجمة عبدالمحمّد آیتی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ابن قتیبه دینوری، عبداالله ‎بن ‎مسلم. (بی‎تا). عیون الاخبار. المجلّد الاول. بیروت: دار الکتب العلمیه.

انصاری، شهره. (1371). «خردنامه‎های نظامی». فرهنگ. شماره 10. صص 31-53.

بری، مایکل. (1385). تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر. ترجمة جلال علوی نیا. چاپ اول. تهران: نی.

بیرونی، ابوریحان. (1363). آثار الباقیه عن القرون الخالیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

ثروت، منصور. (1370). گنجینة حکمت در آثار نظامی. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.

جاحظ، ابوعثمان عمر بن بحر. (1343). التاج فی اخلاق الملوک. ترجمۀ محمدعلی خلیلی. تهران: ابن سینا.

رادفر، ابوالقاسم. (1371). کتاب‎شناسی نظامی گنجوی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

رجایی، فرهنگ. (1371). «سیاست و جهانداری در اندیشة نظامی گنجوی». فرهنگ. شماره 10. صص 179-190.

رجایی، فرهنگ. (1373). معرکۀ جهان بینی‎ها. تهران: احیای کتاب.

رضایی راد، محمّد. (1378). مبانی اندیشة سیاسی در خرد مزدایی (اندیشۀ سیاسی در ایران پیش از آن). تهران: طرح نو.

زرین کوب، عبدالحسین. (1386). پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد. چاپ هفتم. تهران: سخن.

زند بهمن یسن. (1370). ترجمۀ محمدتقی راشد محصّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1359). حدیقۀ الحقیقه و شریعۀ الطریقه، تصحیح و تحشیۀ مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

شاکد، شائول. (1381). از ایران زردشتی تا اسلام؛ مطالعاتی دربارة تاریخ دین و تماس‌های میان فرهنگی. ترجمة مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.

صفایی، ابراهیم. (1353). «آیین کشورداری ایرانیان در آثار حکیم نظامی»، سخنرانی‌های نخستین دورة جلسات سخنرانی و بحث دربارة آیین کشورداری ایرانیان. تهران: انتشارات ادارة کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر. صص 168-177.

طباطبایی، جواد. (1367). درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران. چاپ اول. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‎المللی.

طباطبایی، جواد . (1375). خواجه نظام الملک. چاپ دوم. تهران: طرح نو.

عامری، محمد بن یوسف. (1336). السعاده و الاسعاد فی سیرۀ الانسانیه. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: دانشگاه تهران.

عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس وشمگیر بن زیار. (1375). قابوس نامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ هشتم. تهران: علمی و فرهنگی.

غزالی، محمّد بن محمّد. (1972م.). الاقتصاد فی الاعتقاد. قاهره: مکتبۀ الجندی.

غزالی طوسی، محمد بن محمد. (1351). نصیحۀ الملوک. تصحیح و حواشی و تعلیقات و مقدمۀ جلال‌الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. 2 جلد. تهران: سخن.

فوشه‌کور، شارل هانری دو. (1377). اخلاقیات، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم. ترجمۀ محمدعلی امیرمعزی و عبدالمحمد روح‌بخشیان. چاپ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.

قادری، حاتم. (1388). اندیشه‎های سیاسی در اسلام و ایران. تهران: سمت.

قادری، حاتم ؛ رستم وندی، تقی. (1385). «اندیشة ایرانشهری، مختصات و مؤلفه‌های مفهومی». فصلنامة علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). س 16. ش 59. تابستان. صص 123- 147.

کرمی، حسین؛ نوروزی، زینب. (1387). «اندیشة سیاسی ایرانشهری در اسکندرنامه». نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دورة جدید. ش 24 (پیاپی 21). صص 175-206.

کرون، پاتریشیا. (1389). تاریخ اندیشة سیاسی در اسلام. ترجمة مسعود جعفری. چاپ اول. تهران: سخن.

کریستن‌سن، آرتور. (1350). کارنامة شاهان در روایات ایران باستان. ترجمة باقر امیرخانی و بهمن سرکاراتی. تبریز: دانشگاه تبریز.

کشاورز افشار، مهدی؛ طاووسی، محمود؛ ضیمران، محمد. (1389). «اندیشۀ سیاسی ایرانشهری در نگارگری ایرانی، مطالعه موردی: بهرام گور و شبانی که سگش را به دار آویخته است». از خمسه نظامی مربوط به دوره شاه طهماسب. نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی. دورۀ 3. شماره 6. پاییز و زمستان. صص 35-56 .

متینی، جلال. (1370). «اندیشة سیاسی در هفت پیکر». ایران شناسی. شماره 12. زمستان. صص 765-779.

مجتبایی، فتح الله. (1352). شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان. تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.

مجمل التواریخ و القصص. (1318). تصحیح ملک‌الشعرای بهار. تهران: کلالۀ خاور.

مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1343). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه ونشر کتاب.

مسکویه، ابوعلی. (1369). تجارب الامم. ترجمة ابوالقاسم امامی. تهران: سروش.

مسکویه، ابوعلی . (1358). الحکمه الخالده. تحقیق و مقدمۀ عبدالرحمن بدوی. تهران: دانشگاه تهران.

مشرف، مریم. (1387). «اندرزهای سیاسی سنایی در مثنوی حدیقه و سرچشمه‎های آن». مجلۀ تاریخ ادبیات. شمارۀ 59. زمستان. صص 144-155.

ممتاز، احمد. (1384). «اندیشة سیاسی ایرانشهری در اسکندرنامه». فصل‎نامۀ دانشگاه تربیت معلم آذربایجان. سال 2. شماره 6. زمستان. صص 11-42.

نامۀ تنسر. (1354). تصحیح مجتبی مینوی. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.

نصرالله منشی، ابوالمعالی. (1362). کلیله و دمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. چاپ هفتم. تهران: دانشگاه تهران.

نظام الملک طوسی (ابوعلی حسن طوسی). (1340). سیرالملوک (سیاست نامه). به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نظامی گنجوی. (1380). خسرو و شیرین. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. تهران: ایران سخن.

نظامی گنجوی . (1387). مخزن الاسرار. تصحیح بهروز ثروتیان. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.

نظامی گنجوی. (1373). هفت پیکر نظامی گنجوی؛ متن علمی و انتقادی و شرح ابیات و معنی لغات و ترکیبات و کشف الابیات. تصحیح برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.

نوروزی، زینب. (1391). فرهنگ نظامی پژوهشی. چاپ اول. تهران: علمی و فرهنگی.

وافی ثانی، مریم. (1394ش./2015م.)، ارزش‎های ادبی و معنوی مخزن الاسرار نظامی. رساله دکتری. انستیتوی زبان، ادبیات، شرق شناسی و میراث خطی رودکی آکادمی علوم و دانشگاه ملی تاجیکستان.

یارشاطر، احسان. (1991م.). «حضور ایرانیان در جهان اسلام». مجموعه مقالات سیزدهمین کنفرانس جور جولوی دلا ویدا. ویراستة ریچارد هوانسیان و جورج صباغ. ترجمة فریدون بدره‌ای. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران. صص 19-172.

Bosworth, C. E. (1970). “An Early Arabic Mirror for Princes: Taher Dhul, Yaminain’s Epistle to his Son, Abdallah (206/821)”. Journal of Near Eastern Studies (29). pp. 25-41.

Meisami, Julie Scatt. (1995). A Medieval Persian Romance, Nizami – Haftpakar. Oxford University Press.

Rosenthal, Erwin. (1962). Political Thought in Medival Islam. Cambridge University Press, UK.