خان آرزو و مسألۀ سبک شناسی در تذکرۀ مجمع النفایس

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 192، اردیبهشت 1395، صفحه 129-154   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i1.48859

نویسندگان

مریم صالحی نیا^{* 1}؛ حجت برهانی²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²فردوسی

چکیده

تذکره‌ها از منابع قابل تأمل در پژوهش ادب فارسی هستند و به جز کاربرد شناخته شده‌ای که در گزارش تراجم شاعران دارند، می‌توانند منبعی برای مطالعه و بازاندیشی دانش ادبی باشند؛ به ویژه تذکره‌هایی که رویکردی انتقادی دارند. تذکرۀ مجمع ‌النفایس نگاشتۀ سراج‌الدین علی خان‌‌آرزو ادیب و سخن‌شناس برجستۀ هندی سدۀ دوازدهم، یکی از تذکره‌های مهم انتقادی است. مقالۀ حاضر چگونگی رویکرد خان‌آرزو را به مسأله سبک در مجمع ‌النفایس بررسی می‌کند. به این منظور داده‌های تحقیق بر اساس واژۀ طرز و مترادف های آن و همچنین گزاره‌ های مربوط به مسألۀ طرز، گردآوری ‌شده و سپس داده‌ها بر اساس مفهوم و کاربردِ عنوان طرز، نام گذاری طرز و رویکردهای تذکره نویس، توصیف و تحلیل شده است. در مجمع النفایس، عنوان طرز به هر نوع هنجارگریزی زبانی و احساس تمایز با دیگر قوالب، انواع ادبی، محتوا، شاعران، زمان یا مکان خاص اطلاق ‌شده است. طرزهایی که خان‌آرزو از آن ها نام برده است ذیل سه عنصر اصلی ساختار، بافت تاریخی-جغرافیایی و نام شاعر قرار می‌گیرد. بر این اساس می‌توانیم رویکردهای خان‌آرزو در زمینۀ سبک شناسی را در سه ردۀ اصلی جای دهیم که عبارت‌ از رویکرد ساختاری، رویکرد تاریخ ادبی و رویکرد تطبیقی است.

کلیدواژه‌ها

تذکره؛ خان آرزو؛ مجمع النفایس؛ طرز(سبک)

مراجع

آرزو، سراج‌الدین علیخان. (1383). مجمع ‌النفایس. ج 1. به کوشش زیب‌النسا علیخان. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

آرزو، سراج‌الدین علیخان. (1385). مجمع ‌النفایس. ج 2. به کوشش مهرنور محمدخان. با همکاری زیب‌النسا علیخان. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

آرزو، سراج‌الدین علیخان. (1385). مجمع‌ النفایس. ج 3. به کوشش محمد سرافراز ظفر. با همکاری زیب‌النسا علیخان. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

آرزو، سراج‌الدین علیخان. (1977 م.). مثمر. تصحیح، مقدمه و حواشی ریحانه خاتون. پیش لفظ از پروفسور ابواللیث صدیقی. پاکستان.

اوحدی بلیانی، تقی‌الدین. (1388). عرفات ‌العاشقین و عرصات ‌العاشقین. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

تقوی، علیرضا. (1343). تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان. تهران: علمی.

خوشگو، بنداربن داس. (1959 م.). سفینۀ خوشگو. تصحیح محمد عطاءالدین عطا کاکوی. جلد سوم. پتنه (بهار): انتشارات ادارۀ تحقیقات عربی و فارسی.

رحیم‌پور، مهدی. (1387). «بازبینی یک سنت، نقد و بررسی دیدگاه‌های خان آرزو در حوزۀ ساختار معنایی». آینۀ میراث. 41. تابستان. صص 23-46.

رحیم‌پور، مهدی. (1387). «سیری در احوال و آثار سراج‌الدین علی‌خان ‌آرزو». آینۀ میراث. ش 40. بهار. صص 289-318.

رحیم‌پور، مهدی. (1388). «نظریۀ دریافت: از سراج‌الدین علی‌خان آرزو تا روبریاس آلمانی». آینۀ میراث. ش 44. بهار و تابستان. صص 90-109.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1382). «مسائل سبک‌شناسی از نگاه «آرزو»». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. ش 141. تابستان. صص 1-16.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1390). شاعری در هجوم منتقدان. چاپ سوم. تهران: آگه.

شفیعیون، سعید. (1388). «"تزریق"؛ نوعی نقیضۀ هنجارستیز طنزآمیز...». ادب پژوهی. ش 10. زمستان. صص 28-56.

شفیعیون، سعید (1389). «پژوهشی نو در احوال و آثار سراج‌الدین علی‌خان ‌آرزو». بوستان ادب. ش 2. تابستان. صص 83-106.

شفیعیون، سعید (1390). «نقد و بررسی مجمع ‌النفایس خان آرزو». آینۀ میراث. ش 48. بهار و تابستان. صص 171-190.

شمیسا، سیروس. (1386). نقد ادبی. ویرایش دوم. تهران: میترا.

شمیسا، سیروس؛ فرقدانی، شهلا. (1389). «تحلیل دیدگاهای انتقادی خان آرزو در تذکرۀ مجمع النفایس». مطالعات شبه قاره. زمستان. ش 5. صص 7-28.

صفا، ذبیح‌الله. (1365). تاریخ ادبیات در ایران. جلد پنجم. تهران: فردوس.

صفوی، سام میرزا. (1384). تحفۀ ‌سامی. تصحیح و تحشیه رکن‌الدین همایون فرخ. تهران: اساطیر.

فتوحی رودمعجنی، محمود. (1385). نقد ادبی در سبک هندی. ویرایش دوم. تهران: سخن.

فتوحی رودمعجنی، محمود.(1395). صد سال عشق مجازی؛ مکتب وقوع و طرز واسوخت در شعر فارسی قرن دهم. تهران: سخن

فتوحی رودمعجنی، محمود. (1393). «سبک واسوخت در شعر فارسی». مجلۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شمارۀ سوم پیاپی. پاییز‌ و زمستان. صص 7-33.

کاشی، تقی‌الدین. (1384). خلاصۀ ‌الأشعار و زبدۀ‌ الأفکار. بخش کاشان. تصحیح عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی. تهران: میراث مکتوب.

کاشی، تقی‌الدین (1392). خلاصۀ ‌الأشعار و زبدۀ ‌الأفکار. ام‌البنین صادقی. تهران: میراث مکتوب.

کاشی، تقی‌الدین (ف 1024 ق.). خلاصۀ ‌الأشعار و زبدۀ ‌الأفکار. مشهد. میکروفیلم کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات. نمرۀ مسلسل 312. [نسخۀ خطی ایندیا آفیس]. تألیف 1116ق. تاریخ کتابت 1083 ق.

کاشی، تقی‌الدین (ف 1024 ق.). خلاصۀ ‌الأشعار و زبدۀ ‌الأفکار. هند: کتابخانۀ چشمۀ رحمت شهر غازی‌پور. نمرۀ مسلسل 84. [نسخۀ خطی]. تألیف 1016 ق. تاریخ کتابت: بی‌تا.

گلچین معانی، احمد. (1374). مکتب وقوع. مشهد: دانشگاه فردوسی.

لودی، شیر علیخان. (1377). مرآت الخیال. به اهتمام حمید حسینی و با همکاری بهروز صفرزاده. تهران: روزنه.

نصرآبادی، محمد‌طاهر.(1378). تذکره‌الشعرا. تصحیح محسن‌ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

ابو ادیب، کمال. (1394). صور خیال در نظریۀ جرجانی. ترجمۀ فرزان سجودی و فرهاد ساسانی. تهران: علم.

جرجانی، عبدالقاهر. (1413 ق.). دلائل ‌الاعجاز. قاهره: مطبعۀ المدنی.

Brooks, Cleanth. (1968). The Well Wrought Urn: Studies in the Structure of Poetry. London: Dennis Dobson.