سنجش میزان آسیب‌پذیری کشاورزان در برابر خشکسالی ناشی از بحران آب رودخانه زاینده‌رود (موردمطالعه: مناطق روستایی بخش گرکن جنوبی شهرستان مبارکه)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 9، دوره 9، شماره 3 - شماره پیاپی 35، آذر 1399، صفحه 159-181   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v9i3.87857

نویسندگان

جمشید عینالی^{* 1}؛ محمد رضا شفیعی²

¹دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

²دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

چکیده

هدف از این مطالعه بررسی میزان آسیب‌پذیری کشاورزان در سکونتگاه‌های روستایی بخش گرکن جنوبی از توابع شهرستان مبارکه در مواجهه با شرایط خشکسالی ناشی از بحران آب رودخانه زاینده‌رود است و سعی دارد به دو سؤال 1-کشاورزان در سکونتگاه‌های روستایی موردمطالعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی-روانی و زیست‌محیطی از پدیده خشکسالی ناشی از بحران آب زاینده‌رود به چه میزان آسیب‌پذیر شده­اند؟ 2- کشاورزان در منطقه موردمطالعه به چه میزان از راهکارهای مواجه با شرایط خشکسالی اطلاع و آگاهی دارند؟ پاسخ دهد. داده­های مورد نیاز با استفاده از پرسشنامه گردآوری شده است. جامعه آماری تحقیق، کشاورزان روستاهای بخش گرکن جنوبی هستند که بر اساس داده‌های سرشماری نفوس و مسکن (1395) بالغ بر 2027 نفر هستند که با استفاده از فرمول کوکران 178 نفر به عنوان نمونه انتخاب شده­اند. روایی ابزار تحقیق توسط کارشناسان مرتبط تأیید شده و پایایی گویه­ها با استفاده از آلفای کرونباخ معادل 85/0 به دست آمده است. برای تحلیل داده­های پرسشنامه­ای از آزمون­های آماری (همبستگی اسپیرمن، کای اسکوئر، t تک نمونه­ای و فریدمن) و تکنیک تحلیل سلسله مراتبی بهره گرفته شده است. بررسی‌های به عمل آمده در خصوص آسیب‌پذیری کشاورزان نشان داد که افزایش هزینه‌های تولید به عنوان مهم‌ترین آسیب اقتصادی، افزایش فشارهای روحی و روانی به عنوان مهم‌ترین آسیب اجتماعی–روانی و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی به عنوان مهم‌ترین آسیب زیست‌محیطی ناشی از بحران آب زاینده‌رود در منطقه بوده است. نتایج آزمون‌های t تک نمونه‌ای و فریدمن نشان داد که آسیب‌های اجتماعی- روانی بیش‌ترین میزان خسارت را در منطقه به کشاورزان وارد کرده است. بررسی میزان اطلاع و آگاهی کشاورزان از روش‌های مواجهه با شرایط خشکسالی نشان داد که میزان اطلاع و آگاهی کشاورزان منطقه در زمینه "شیوه‌های کاهش هدر رفت آب" از همه شاخص‌ها پررنگ‌تر بوده است. نتایج تحلیل سلسله مراتبی از دیدگاه کارشناسان نشان داد که مؤثرترین راهکار مقابله با خشکسالی در منطقه مذکور، "راهکارهای فنی آبیاری" است.

کلیدواژه‌ها

سوانح طبیعی؛ بحران آب؛ آسیب‌پذیری کشاورزان؛ استان اصفهان

مراجع

پیرمرادیان، نادر؛ شمس نیا، سیدامیر؛ بوستانی، فردین؛ 1387. ارزیابی دوره بازگشت خشکسالی با استفاده از شاخص استاندارد شده بارش (SPI) در استان فارس. مجله دانش نوین کشاورزی. 4(13): 21-7.

 حسنی­نژاد، آسیه؛ تقدیسی، احمد؛ نوری، هدایت­اله؛ اکبریان رونیزی، سعیدرضا؛ 1397. نقش مدیریت ریسک خشکسالی در کاهش آسیب‌پذیری کشاورزان (موردمطالعه: شهرستان زرین دشت). فصلنامه پژوهش­های روستایی. 9 (2): 277- 264.

شرفی، لیدا؛ زرافشانی، کیومرث؛ 1389. سنجش آسیب‌پذیری اقتصادی و اجتماعی کشاورزان در برابر خشکسالی، مطالعه موردی: گندمکاران شهرستان‌های کرمانشاه، صحنه و روانسر. پژوهش‌های روستایی. 1(4): 154-129.

صادقلو، طاهره؛ سجاسی قیداری، حمدالله؛ 1393. اولویت‌بندی عوامل مؤثر برافزایش تاب آوری کشاورزان در برابر مخاطرات طبیعی (با تاکید بر خشکسالی) منطقه موردمطالعه: کشاورزان روستاهای ایجرود. فصلنامه جغرافیا و مخاطرات محیطی. 3(10): 154-129.

محبوبی، محمدرضا؛ شامکوئیان، شهره؛ عبدالله زاده، غلامحسین؛ 1397. سنجش آسیب‌پذیری و آمادگی کشاورزان برای مواجهه با شرایط خشکسالی، موردمطالعه: شهرستان کاشمر. فصلنامه فضای جغرافیایی. 18(62): 190-171.

 

Alipour, H., Chaharsoughi Amin, H., Gharib, A., 2013. Investigating effects of drought on farmers’ socioeconomic status, Case study: Wheat farmer in Nehbandan County, Watershed Researches, 26(99): 113-125. [ In Persian].

Askarizade, M., Behniafar, A., Zabolabbasi, F., Malboosi, SH., 2010. Drought severity zoning using percentages of normal (PN) and deciles (DC) in Khorasan Razavi province, Journal of Studies of Human Settlements Planning, 3(7): 27-44. [In Persian].

Campbell, D., Barker, D. and McGregor, D., 2011. Dealing with drought: Small farmers and environmental hazards in southern St. Elizabeth, Jamaica. Applied Geography, 31(1), pp.146-158.

Chakoshi, B., 2009, Investigating the environmental aspects of drought and flood phenomena, National Conference on Measures to Address Water Crisis, Jahad-e- Daneshgahi, Kerman, 9-10 March 2009. [In Persian].

Downing, T.E. and Bakker, K., 1998. Drought discourse and Vulnerability. Environmental change unit, University of Oxford.

Dyke, G., Gill, S., Davies, R., Betorz, F., Andalsvik, Y., Cackler, J., Dos Santos, W., Dunlop, K., Ferreira, I., Kebe, F. and Lamboglia, E., 2011. Dream project: Applications of earth observations to disaster risk management. Acta Astronautica, 68(1-2), pp.301-315.

Fatemi, M., Alizade, A., 2010. A case study of the causes and drought effects. Iranian Agricultural Extension and Education Sciences, 6 (1): 77-96. [In Persian].

Ghanbarzade, H., Behniafar, A., 2009. Economic consequences of drought in the periods of 2006-2007 on rural areas of Shandiz District, Mashhad County. Journal of Studies of Human Settlements Planning, 4(9): 139-163. [In Persian].

Ghayour, H.A., Masoudian, A., 1997. The magnitude, extent and frequency of drought in Iran", Quarterly Journal of Geographic Research, 46: 25-39. [In Persian].

Gupta, K.S. and Gupta, M., 2003. The Woes of Women in Drought Social Environmental and Economic Impacts. WOMEN AND ENVIRONMENTS INTERNATIONAL, pp.12-13.

Habiba, U., Shaw, R. and Takeuchi, Y., 2012. Farmer's perception and adaptation practices to cope with drought: Perspectives from Northwestern Bangladesh. International Journal of Disaster Risk Reduction, 1, pp.72-84.

Hoseini, M., Sharifzade, A., Gholamrezaie, S., Akbari, M., 2011. Explaining the components of drought management in rural and nomadic areas of the South East of Iran. Iranian Journal of Economic and Agricultural Development Reaserch, 2(42): 185-197. [ In Persian].

Kaboli, N., Pezeshkirad, Q. R., Shabanalifami, H., 2012. Factor analysis of experts' attitudes toward confronting agricultural drought solutions in Alborz Province, Agricultural Extension and Education Reaserchs, 5(2): 33-44. [In Persian].

Kardavani, P., 2001, Coping with drought in Iran. Tehran University publication, Tehran. [In Persian].

Kaviani, MR., Alijani, B., 2003. Meteorological principles. Smat Publication, Tehran. [In Persian].

Keshavarz, M., karami, A., 2003. Structures influencing drought management and impacts: A structural equation modeling approach, Journal of Sciences and Technology of Agriculture and Natural Resources, 12: 267-283. [In Persian].

Khazanedari, L., Zabolabbasi, F., Ghandehari, Sh., Koohi, M., Malboosi, SH., 2009. A Perspective on the drought status of iran over the next thirty years", Geography Regional Development, 12: 83-98. [In Persian].

Khoshakhlagh, F., Ranjbar, F., Toolabi, S., Moghbel, M., Masumpour Samakoosh, J., 2010. Drought in the water Year of 2007-8 and its impacts on water and agriculture resources, Case study: Marvdasht County, Geography Quarterly (Iranian Geograpical Association), 12(2): 120-136. [In Persian].

Kim, D.H., Yoo, C. and Kim, T.W., 2011. Application of spatial EOF and multivariate time series model for evaluating agricultural drought vulnerability in Korea. advances in water resources, 34(3), pp.340-350.

Management of Agricultural Jihad of Kashmar County., 2015. " Drought damage to the agricultural sector" ,     [ on line]:koaj . ir/ kashmar/modules/ showframework.aspx.[In Persian].

Manouchehri, A., 2001. Drought and shallow water crisis, challenges, policies and plans to encounter, Water and Environment, 45: 15-21. [In Persian].

Mohammadi Yeganeh, B, Hakimdost, Y. 2010. The economic effects of drought and its impact on rural sustainability, Conference on the water crisis and drought, Islamic Azad University of Rasht, 20-21 May 2009. [In Persian].

Mohammadi Yeganeh, B., Rezaie, H., Cheraghi, M., 2012. Analysis of drought effects on the economics of rural areas in Abarkouh County during the period of 1997-2007, Journal of Regional planning, 2(6): 27-38. [In Persian].

Musavi Bayegi, M., Ashraf, B., 2011. Study of synoptic patterns Leading to autumn and winter droughts in Khorasan Razavi Province, Water and Soil Conservation Studies, 18(4): 167- 184. [In Persian].

Nassaji Zavare, M., 2001. Study of the economic, environmental and social impacts of drought, The First National Conference of Water Crisis, University of Zabol, Zabol, 22 -25 January 2001. [In Persian].

Nouri, J., Mansouri, N., Abaspour, M., Karbassi, A., & Omidvari, M., 2011. Designing a Developed Model for Assessing the Disaster induced Vulnerability Value in Educational Centers, Safety Science, 19(49): 679-685

Pandey, S. and Bhandari, H., 2009. Drought, coping mechanisms and poverty: Insights from rainfed rice farming. Occasional Paper, International Fund for Agricultural Development (IFAD), Rome, Italy.

Pittman, J., Wittrock, V., Kulshreshtha, S. and Wheaton, E., 2011. Vulnerability to climate change in rural Saskatchewan: Case study of the Rural Municipality of Rudy No. 284. Journal of Rural Studies, 27(1), pp.83-94.

Pourtaheri, M., Rokonoddin Eftekhari, A.R., Kazemi, N., 2013. The role of drought risk management    approach in reducing socio-economic vulnerability of rural farmers from the point of view of officials and experts, Case study: Sulduz rural district, Western Azarbayejan, Journal of Rural Research, 4(1): 1-22. [In Persian].

Rezaie, R., Hoseini, M., Sharifi, A., 2010. Analysis and explanation of the effect of drought on the rural regions of Zanjan county, Case study: Hajarash Village, Journal of Rural Research, 1(3): 103-109. [In Persian].

Salemi, J., 2008. The effect of drought on the tribal life of the Taheri in the province of Tabas"Village and Development, 11: 89-124. [In Persian].

Sharafi, L. W., Zarafshani, K., 2011. Vulnerability assessment, the point of starting of risk management in drought, Journal of Regional Planning, 1:43-56. [In Persian].

Tatli, H. and Türkeş, M., 2011. Empirical orthogonal function analysis of the Palmer drought indices. Agricultural and Forest Meteorology, 151(7), pp.981-991.

Udmale, P., Ichikawa, Y., Manandhar, S., Ishidaira, H. and Kiem, A.S., 2014. Farmers׳ perception of drought impacts, local adaptation and administrative mitigation measures in Maharashtra State, India. International Journal of Disaster Risk Reduction, 10, pp.250-269.

Valiei, M., Sohrabi, A. H. 2009. Environmental, Economical-social and political effects of drought, The Regional Conference on Water and Drought, Islamic Azad University, Rasht Branch, 20-21^th May 2009. [In Persian].

Walker, M., Thers, A., 1996. Drought as a natural hazard, Drought: a Global Assessment, 1:3-18.

Wilhelmi, O.V. and Wilhite, D.A., 2002. Assessing vulnerability to agricultural drought: a Nebraska case study. Natural Hazards, 25(1), pp.37-58.

Wilhite, D.A., Svoboda, M.D. and Hayes, M.J., 2007. Understanding the complex impacts of drought: A key to enhancing drought mitigation and preparedness. Water resources management, 21(5), pp.763-774.

Zamani, GH., Zarafshan, K., Moradi, Kh., 2009. An investigating on psychological coping strategies of farmers in Fars Province during drought, Rescue and Relief, 1:14-23. [In Persian].