تحلیل کهن الگوی «خویشتن» در منطق الطیر عطار

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 49، شماره 3 - شماره پیاپی 194، آذر 1395، صفحه 45-71   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i3.62514

نویسندگان

لیلا غلامپور آهنگر کلایی^* ؛ محمود طاووسی؛ شهین اوجاق علیزاده

دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن

چکیده

یکی از مهم ترین کهن الگو های یونگ «خویشتن» است که بیانگر یک نمونة خداگونه در آفرینش انسان است و رسیدن به این نمونة خداگونه، غایت رشد او را نشان می دهد. عطار با کمک مصداق های گوناگون کهن الگویی خویشتن در یک مسیر ماندالایی از خود تا خود مثالی به بیان نهایت رشد و ادغام در ترکیب عالی تری می پردازد که در عرفان به مقام فنا تعبیر می‌شود و یونگ آن را «حل شدن من در خویشتن» تعبیر می کند. عطار این فنا را در افعال الهی می داند ؛ زیرا سی مرغ تنها در فعل الهی (خویشتن) غرق شدند نه در ذات الهی، و یونگ آن را تکامل در ناخودآگاه فردی می‌داند. یونگ مانند عطار معتقد است که خویشتن (سیمرغ) هیچ گاه جای خدا را نمی گیرد؛ گرچه ممکن است پیمانة فیض الهی باشد.
گوناگونی نمودهای کهن الگوی خویشتن در منطق الطیر بیانگر آن است که راه های معرفت بی شمار اما حقیقت یکی است و عطار این اندیشة فلسفی – عرفانی – روان‌شناختی را در نهایت ایجاز در تمثیل سی مرغ نمود سیمرغ تعبیر نموده است که سیمرغ «خویشتن یا صورت الهی» سی مرغ است که بر اساس نظریة فرایند فردیت یونگ، سیر تحول شخصیت سالکان از من (سی مرغ) به خویشتن (سیمرغ) تحقق یافته است.

کلیدواژه‌ها

سی مرغ؛ سیمرغ؛ عطار؛ ماندالا؛ کهن الگوی خویشتن؛ یونگ

مراجع

قرآن مجید. ترجمۀ الهی قمشه‌ای.

کتاب مقدس. ترجمۀ قدیم.

اوستا. (1389). گزارش ابراهیم پورداود. تهران: پارمیس.

الیاده، میرچا. (1374). اسطوره و رمز در اندیشۀ الیاده. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: مرکز.

الیاده، میرچا. (1386). چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

الیاده، میرچا. (1388) .مقدس و نامقدس. ترجمۀ بهزاد سالکی. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

الیاده، میرچا. (1390). اسطورۀ بازگشت جاودانه‌. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: طهوری.

ایونس، ورونیکا. (1381). اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

بزرگ بیگدلی، سعید؛ پورابریشم، احسان. (1390) «نقد و تحلیل حکایت شیخ صنعان «فرآیند فردیت» بر اساس نظریۀ یونگ». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. دورۀ 7. شمارۀ 23. تابستان. صص 9–38.

بهار، مهرداد. (1386). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

برایسن، بیل. (1388). تاریخچۀ تقریباً همه چیز. ترجمۀ محمدتقی فرامرزی. تهران: مازیار.

تالبوت، مایکل. (‌‌1389‌). جهان هولوگرافیک. ترجمۀ داریوش مهرجویی. تهران: هرمس. چاپ شانزدهم.

حسن‌‌زاده، آمنه. (1386) «جایگاه اعداد در فرهنگ مردم ایران». فرهنگ مردم ایران. شمارۀ 10. صص 165–190.

حسینی، مریم. (1390). «نقد کهن‌الگویی الهی‌نامة عطار» . کاوش‌نامه. شمارۀ 23. پاییز و زمستان. 9–36.

خراسانی، شرف‌الدین. (1370). نخستین فیلسوفان یونان. تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.

دوبوکور، مونیک. (1376). رمزهای زنده جان. ترجمۀ جلال ستاری. ج2. تهران: مرکز

راشد محصّل، محمدتقی. (۱۳66). گزیده‏های زادسپرم. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

رسمی، عاتکه. (1391). «از اسب بالدار افلاطون تا طوطی جان مولانا». زبان و ادب فارسی؛ نشریه سابق دانشکده ادبیات تبریز. سال 65. بهار و تابستان صص 45-64.

سجادی، سید جعفر. (1389). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری. چاپ نهم.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1377). حکمۀ ‌الاشراق. ترجمه و شرح سید جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.

شایگان، داریوش. (1384). آیین هندو و عرفان اسلامی. ترجمة جمشید ارجمند. تهران: فرزان روز.

شایگان‌فر، حمیدرضا. (20/7/1390). «عظمت حافظ در غزل نخستش». پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب. (‌آخرین بازنگری: 10/1/ 1396). http//bookcity.org/news-1319.aspx

شبستری، شیخ محمود. (1368). گلشن راز. تصحیح صمد موحد. تهران: طهوری.

صفا، ذبیح‌الله. (1366). تاریخ ادبیات ایران. جلد سوم. تهران: فردوسی.

عطار نیشابوری، فریدالدین. (1389). منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین. (1388). دیوان عطار. به کوشش اکبریان راد. تهران: الهام.

غلامپور، لیلا. (1392). «بررسی سیمرغ منطق‌الطیر با آلیس در آن سوی آینه بر اساس نظریۀ تقارن آینه‌ای جهان». ادبیات کودک. سال چهارم. شمارۀ دوم. پاییز و زمستان. صص 83-104.

غلامپور، لیلا. (1395). «بازخوانی اساطیری - علمی نظریة ذره در اشعار عرفانی عطار». فصلنامة ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. پاییز و زمستان. صص 175–204.

فتوحی، محمود. (1393). بلاغت تصویر. تهران: سخن. چاپ سوم.

فرنبغ‌دادگی. (1390). بندهش. تهران: توس. چاپ دوم.

فروغی، محمدعلی. (1389). سیر حکمت در اروپا. تهران: هرمس.

کاکو، میچیو. (1389). فیزیک ناممکن‌ها. ترجمة رامین رامبد. تهران: مازیار.

کزازی، میر جلال‌الدین. (1386). نامة باستان. جلد اول. تهران: سمت. چاپ ششم.

کمبل، جوزف (1384). قدرت اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز. چاپ سوم.

مظاهری، سهیلا. (1388). نقد کهنالگویی سفر در آثار عطار. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا.

مقدسی، مطهر بن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.

مورنو، آنتونیو. (1392). یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمة داریوش مهرجویی. تهران: مرکز.

هالینگ دیل، جینالد. (1387). در تاریخ فلسفۀ غرب. ترجمة عبدالحسین آذرنگ. تهران: ققنوس.

هینلز، جان راسل. (1383). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

یوسفی، غلامحسین. (1392). چشمة روشن. تهران: علمی. چاپ سیزدهم.

یونگ، کارل گوستاو. (1389). انسان و سمبول‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. تهران: دیبا.

یونگ، کارل گوستاو. (1392). روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمۀ محمود بهفروزی. تهران: جامی.