انواع بومی سرودهای خراسان

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 49، شماره 3 - شماره پیاپی 194، آذر 1395، صفحه 127-154   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i3.59046

نویسنده

حسن ذوالفقاری^*

دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

خراسان مهد ترانه و آواز بیشترین گونه های شعر عامه است و بیشترین گونه را در قالب دوبیتی دارد. بنا بر تحقیق نگارنده، از حدود 370 بومی سرود، خراسان با 41 گونه، حدود 14درصد از تمام گونه های بومی سرودهای ایران را به خود اختصاص می دهد. کله فریاد، ساربانی، حقانه/حقیقی، انارکی، سرحدی، فراقی، کوچه‌باغی، باخزری، لالوخوانی، چل-بیتو، چاربیتی، سرورزنی، جمشیدی، سیامو و جلالی، اشترخجو، سه خشتی، هورایی، نوایی، ساربانی، منظومه‎خوانی، نصرو، الله مزار، آفتاوه خوانی، لو، تالو متالو، تاله خونی، نازبانوچه، خرکشونی، صبح روسیاه، نظاره خونی، ختمیو، خالگرده، غزل بیرجندی، هلوکه خوانی، هدیه ددو، سرصوت، رشیدخان نام اشعار محلی خراسان است.
در این مقاله این گونه ها را ذیل هفت نوع سرور، سوگ، سرگرمی، تغزلی، کار، خواب و نوازش و نیایش بررسی و معرفی می کنیم. این مقاله ضمن معرفی گسترۀ شعر عامۀ خراسان به طبقه بندی و تحلیل نیز می پردازد تا زمینۀ تحقیقات وسیع بعدی فراهم آید

کلیدواژه‌ها

شعر عامه؛ بومی سرود؛ اشعار محلی خراسان

مراجع

احمدپناهی سمنانی، محمد. (1364). ترانه‏های ملی ایران. ج اول. تهران: ناشر مؤلف.

احمدپناهی سمنانی، محمد. (1376). ترانه و ترانه‎سرایی در ایران. تهران: سروش.

افروغ. (1387). «علی در ترانه‏های عامیانه». فرهنگ مردم ایران. ش 12. صص 131-148.

امان‌اُف، رجب. (1381). رباعیات مردمی و رمزهای بدیعی. تهران: سروش.

ایمان، اهورا. (1387). «واژه‌شناسی ترانه». شعر. شمارۀ 56. اردیبهشت. صص 17-20.

بوستان، بهمن؛ درویشی، محمدرضا. (1371). «موسیقی مقامی ایران». ادبستان هنر و فرهنگ. شمارۀ 36. آذر. صص 172-179.

بهار، محمدتقی (ملک‌الشعرا). (1371). «بهار و ادب فارسی». مجموعۀ یکصد مقاله از ملک‌الشعرا بهار. به کوشش محمد گلبن. با مقدمۀ غلامحسین یوسفی. تهران: کتاب‌های جیبی.

بیاتی، علی‌اصغر. (1378). «موسیقی مقامی خراسان». مقام موسیقایی. شمارۀ 4. بهار. صص 144-147.

توحدی اوغازی (کانیمال)، کلیم‌الله. (1374). ترانه‌های کرمانجی خراسان. مشهد: واقفی.

توحیدی. سید فؤاد. (1386). ترنم کویر (جستاری در موسیقی نواحی کرمان). کرمان: بی‌نا.

جاوید، هوشنگ. (1376). «سیری در ترانه‌های باران». شعر. سال چهارم. شمارۀ 21. بهار. صص144-155

جاوید، هوشنگ . (1382). «بر سر ایوان فلک؛ نگرشی بر فلک‎خوانی در موسیقی خراسان». مقام موسیقایی. ش ۲۶. صص20-23.

جاوید، هوشنگ . (1383). «ققنوس هشتم (موسیقی خراسان میانه - کاشمر)». مقام موسیقایی. شمارۀ 26. اسفند و فروردین. صص 18-22.

جاوید، هوشنگ . (1386الف). آشنایی با موسیقی نواحی ایران. تهران: سورۀ مهر.

جاوید، هوشنگ . (1386ب). «دوبیتی‌های حسینا». نجوای فرهنگ. سال دوم. ش 3. بهار. صص 25-44.

جوادی، غلامرضا. (1380). موسیقی ایران از آغاز تا امروز. تهران: همشهری.

حیدری، علی‌رضا. (1337). «چهاربیتی‌های سبزواری». سخن. ش 10. صص 943-945.

خبوشانی، محمدحسین. (1325). «دوبیتی‏های‏ تربت». سخن. ش 2. اردیبهشت. ص 109.

درویشی، محمدرضا. (۱۳۸۰ و 1384). دایرةالمعارف سازهای ایرانی. ج 1 و 2. تهران: مؤسسۀ فرهنگی هنری ماهور.

ذوالفقاری، حسن. (1386). «گونه‌شناسی بومی سرودهای ایران». ادب پ‍‍ژوهی. سال سوم. شمارۀ 7-8. تابستان. صص 143-171.

ذوالفقاری، حسن . (1394). «خوانندگان و نوازندگان محلی؛ حافظان ترانه‌های ملی». پژوهش‌نامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان. سال 13. شمارۀ 24. بهار و تابستان. صص 133-150.

ذوالفقاری، حسن . (1394). طرح پژوهشی تحلیل ادبیات منظوم عامه. تهران: صندوق حمایت از پژوهشگران کشور.

ذوالفقاری، حسن. (1394). «کاربرد و ویژگی‌های دوبیتی در انواع ادبیات منظوم عامه». ادب پژوهی. دورۀ 9. شمارۀ 32. تابستان. صص 63-95.

راشد محصل، محمدرضا. (1376). «اشاره‌ای به آوای درد شاعران محلی». شعر. ش 21. پاییز. صص 3-26.

راشد محصل، محمدرضا . (1383). «دوبیتی؛ جلوه‌گاه نیازهای عاطفی». کتاب ماه هنر. فروردین و اردیبهشت. ش 67 و 68. صص 18-24.

رستمی، عظیم. (1386). یک‌صد سه‌خشتی کرمانجی. مشهد: سخن گستر.

رفیع، جلال. (1371). «نوایی نوایی؛ مصاحبه با عثمان خوافی». ادبستان فرهنگ و هنر. شمارۀ 33. شهریور. صص 36-38.

زنده‌دل، حسن. (1387). مراسم اقوام ایرانی. تهران: کاروان جهانگردان (ایران‌گردان).

سپاهی لایین، علیرضا. (1376). «سه‌خشتی؛ شعر ویژۀ کرمانج‌ها». شعر. شمارۀ 21. بهار. صص 158-163.

سجادپور، فرزانه. (1383). «ترانه‎ها و موسیقی نواحی». کتاب ماه هنر. شمارۀ 67 و 68. فروردین و اردیبهشت. صص 84-88.

سرایی، جاوید. (۱۳۹۰). ترانه‌های عامیانه. تهران: موج. چاپ اول.

شاملو، احمد. (١٣۷٨). کتاب کوچه (جامع لغات، اصطلاحات، تعبیرات، ضرب‌المثل‌های فارسی). تهران: مازیار.

شکورزاده، ابراهیم. (1331). «دوبیتی‌های اطراف خراسان». نامۀ فرهنگ. فروردین. ش 4. ص 150.

شکورزاده، ابراهیم. (1363) عقاید و رسوم عامۀ‏ مردم خراسان. تهران: سروش. (چاپ اول: تهران: بی‏نا. 1346).

شکورزاده، ابراهیم. (1369). ترانه‌های روستایی خراسان. مشهد: نیما. (چاپ اول: تهران: بنگاه مطبوعاتی گوتنبرگ. 1338).

شهرانی، عنایت‌الله. (۱۳۷۳). دوبیتی‌های تاجیکی. پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

صالحیان، فرود. (1341). «دوبیتی‌های خراسان». کتاب هفته. 19 فروردین. ش 26. صص 158-159.

صفی‌زاده، صدّیق. (1378). تاریخ موسیقی کردی. تهران: بهنام.

طبیب‌زاده، امید. (1389). «بررسی تطبیقی وزن‎های کمی و تکیه‎ای فارسی و گیلکی». ادب‌پژوهی. شمارۀ 11. صص: 8-30.

فتحی، اصغر. (1324). «دوبیتی‌های سبزواری». سخن. ش 11 و 12. دی و بهمن. ص 856.

قهرمان، محمد. (1383). فریادهای تربتی. مشهد: ماه جان.

کاظمی، محمدکاظم. (1376). «دوبیتی‎های سیاه‌مو و جلالی». شعر. پاییز. شمارۀ 21. صص 224-225.

کریمی فروتقه، محمد. (1390) «آواها و نواهای کار کشاورزی و شبانی در کاشمر». فرهنگ مردم ایران. تابستان. ش 25. صص 155-168.

گرگین، تیمور. (۱۳۴۰) «ترانه‎ها؛ نصرو». کتاب هفته. ش ۷. ص177

گلشن فومنی، محمدرسول. (1386). مانایی سیما بینا (مردم‌شناسی در موسیقی آواز و ترانه‌های محلی). تهران: زرباف اصل.

مجد، فوزیه. (1381). «مقام‌های سازی تربت‌جام به روایت نظرمحمد سلیمانی». فصلنامه موسیقی ماهور. سال چهارم. ش 16. تابستان. ص 224

مسعودیه، محمدتقی. (1383). سازهای ایرانی. تهران: زرین و سیمین.

مسیح، هیوا. (1386). سه خشتی؛ ترانه‌های کوچک کرمانج. تهران: نگاه.

مشایخی، محمدجواد. (1388). فرهنگ مردم تایباد و باخرز. مشهد: محقق.

میرنیا، علی. (1381). سرزمین و مردم شهرستان درگز. مشهد: سخن‌گستر.

میهن‌دوست، محسن. (۱۳۸۰). کلّه فریاد؛ ترانه‏هایی از خراسان. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، مرکز پژوهش‌های مردم‏شناسی.

ناصح، محمدمهدی. (1373). شعر دلبر؛ دوبیتی‌های عامیانۀ بیرجندی. مشهد: محقق.

ناصح، محمدمهدی. (1379). شعر غم؛ رباعی‌های عامیانۀ بیرجندی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ناصح، محمدمهدی. (1377). شعر نگار؛ دوبیتی‌های عامیانة بیرجندی. دفتر دوم. مشهد: محقق.

نصیری جامی، حسن. (1380). ترانه‎های کهن شرقی. مشهد: محقق.

وجدانی، بهروز. (۱۳۷۶). فرهنگ موسیقی ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

وحیدیان کامیار، تقی. (1370). بررسی منشأ وزن شعر فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی.

وکیلیان، سید احمد. (1370). رمضان در فرهنگ مردم. تهران: سروش.

یگانه، محمد. (1392). «نوازنده و استاد دوتار شمال خراسان». مصاحبۀ حضوری. 26/1/1392.

یوسف‌زاده، آمنه. (1388). رامشگران شمال خراسان؛ بخشی و رپرتوار او. تهران: ماهور.