جریان‌شناسی نثر ادبی در دورة صفوی، با تکیه بر آثار نصیرای همدانی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 196، اردیبهشت 1396، صفحه 23-53   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v50i1.63557

نویسندگان

سعید شفیعیون^* ؛ مهسا رضایی

دانشگاه اصفهان

چکیده

در میان زوایای تاریک تاریخ ادبیات فارسی، جریان انشانویسی و متعلقات آن به ویژه در دورة صفوی بسیار مهم و قابل تحقیق است. صرف نظر از این که هنوز بسیاری از اطلاعات ما در باب انواع ادبی منثور کلاسیکمان ناقص و بعضاً اشتباه است، باید گفت که در دورة مورد بحث، خلاف تصور رایج، جریان انشانویسی از مهم‌ترین فعالیت‌های ادبی به شمار می‌رفته و خلاف شعر که زمام اختیارش درست یا غلط بعضاً در دست عوام افتاده بود و مدعیانی بی‌وجه پیدا کرده بود، نثرنویسی شأن خود را هم‌چنان از لحاظ ادبی و اجتماعی حفظ کرده بوده؛ به گونه‌ای که بی ‌هیچ ارزش‌گذاری باید گفت که انشاء همچنان نشانة فضل و کمال حقیقی بود. برخی از ادبای این عصر مانند ظهوری ترشیزی، میرزا جلالا و طغرای مشهدی در حکم سلسله‌داران جریان نثرنویسی به شمار می‌آمدند که نصیرای همدانی از برجسته‌ترین ایشان است. از این شخص و آثار وی تا به امروز اطلاعات بسیار اندک و مغشوشی به دست رسیده است؛ بهخصوص آن که به واسطة تشابه نام و تخلص و تقریب زمانی با شخصیت‌های ادبی دیگری درآمیخته است. تحقیق حاضر که در اصل کوششی است برای یافتن حلقه‌های مفقودة جریان‌های ادبی تاریخ ادبیات فارسی و شناخت و معرفی گم‌نامان بزرگ ادوار مهم این حوزه‌، مبتنی بر اطلاعات دست اول از آثار خطی نصیرا و منابع ادبی-تاریخی آن روزگار است. این پژوهش عملاً نخستین تلاش برای روشن شدن ابهامات زندگی و آثار این نویسندۀ دورة صفوی است که شاعر برجسته و سخته‌ای نیز در این دوره به شمار می‌آید.

کلیدواژه‌ها

نصیرای همدانی؛ عصر صفوی؛ احوال؛ شعر؛ منشآت؛ دیباجه؛ نسخة خطی

مراجع

اختر هوگلی، قاضی محمدصادق خان. (1392). آفتاب عالمتاب. تصحیح مرضیه بیگوردی؛ زیر نظر یوسف بیگ باباپور. تهران: سفیر اردهال

اسکندر بیگ ترکمان. (1382). تاریخ عالم‌آرای عباسی. با مقدمه و فهرست‌های ایرج افشار. ج2. تهران: امیرکبیر.

اعتماد السلطنه. (1367). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح دکتر محمداسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.

افشار، ایرج؛ دانش‌پژوه، محمد‌تقی. (1371). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة ملی ملک وابسته به آستان قدس. تهران: انتشارات آستان قدس.

افشار، ایرج. (1384). دفتر تاریخ. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

انوشه، حسن. (1380). دانش‌نامة ادب پارسی. ج4 (غ - ی). تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

اوحدی اصفهانی. (1362). دیوان اوحدی. تصحیح امیراحمد اشرفی. تهران: پیشرو.

بدیل‌الدین خاقانی شروانی. (1375). دیوان. به کوشش ضیاء‌الدین سجادی. چاپ چهارم. تهران: زوار.

بهوپالی، سیدعلی حسن‌خان. (1388). صبح گلشن. تصحیح مجتبی نورآبادی فراهانی. تهران: اوستا فراهانی.

تقی‌الدین اوحدی حسینی. (1389). عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکار و آمنه فخر احمد. با نظارت علمی محمد قهرمان. جلد هفتم. تهران: میراث مکتوب.

جعفری، عباس. (1389). دانشنامۀ گیتا شناسی. تهران: هامون.

حسین‌قلی‌خان عظیم‌آبادی. (1391). نشتر عشق. تصحیح سیدکمال حاج سید جوادی. ج 2. تهران: میراث مکتوب.

درخشان، مهدی. (1341). بزرگان و سخن‌سرایان همدان. تهران: اطلاعات.

دلاواله، پیترو. (1380). سفرنامة پیترو دلاواله. ترجمة محمود بهفروزی. تهران: قطره.

زلالی خوانساری. (1384). کلیات. تصحیح و تحقیق سعید شفیعیون. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

سراج‌الدین علی‌خان آرزو. (1385). مجمع النفایس. به کوشش دکتر محمد سرفراز ظفر، با همکاری دکتر زیب النساء علی خان. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

شفیعیون. سعید. (1393). «نقد چاپ عرفات‌العاشقین، مصداقی برای تصحیح تذکره‌های ادبی فارسی». ش4، پیاپی 24. صص 110 و 114.

صاحبی، سیدمحمد. (1388). «سه رسالة کوتاه از طغرای مشهدی». گزارش میراث. بهمن و اسفند. شمارة 37.

صادقی اصفهانی، محمدصادق. (1377). خاتمة شاهد صادق. تصحیح میر هاشم محدث. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

صادقی افشار. صادق. (1327). مجمع الخواص. ترجمۀ عبدالرسول خیامپور. تبریز.

صفا، ذبیح الله. (1378). تاریخ ادبیات در ایران. ج 3، 4، 5. تهران: فردوس.

ظهیرالدین فاریابی. (1381). دیوان. تصحیح و تحقیق و توضیح امیرحسین یزدگردی. به کوشش اصغر دادبه. تهران: قطره.

عبدالقادر بن ملوک‌شاه بداونی. (1379). منتخب التواریخ. تصحیح مولوی احمد صاحب. با مقدمة توفیق سبحانی. تهران: انجمن مفاخر و آثار فرهنگی.

عبدالنبی فخرالزمانی‌. (1367). تذکرۀ میخانه. تصحیح احمد گلچین معانی. تهران: اقبال.

فلسفی، نصرالله. (1375). زندگانی شاه عباس اول. تهران: علمی.

قریب، مهدی؛ بهبودی، محمدعلی. (1375). یادداشت‌های مینوی. جلد اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

کامی قزوینی، علاءالدوله. (1395). نفایس المآثر. تصحیح سعید شفیعیون. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی. (1348). دیوان. تصحیح حسین بحرالعلومی. تهران: کتابفروشی دهخدا.

کنبو، محمد صالح. (بی‌تا). شاهجهان‌نامه (عمل صالح). تصحیح دکتر وحید قریشی و تحشیه دکتر غلام یزدانی. مجلس ترقی ادب.

گلچین معانی، احمد. (1368). تذکرۀ پیمانه. تهران: کتابخانة سنایی.

گلچین معانی، احمد. (1369). کاروان هند. جلد 2. مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

لاهوری، عبدالحمید. (1868م‌.). پادشاه نامه. تصحیح مولوی کبیرالدین احمد و مولوی عبدالرحیم متعلقین. کلکته: کالج پریس

لاهوری، عبدالستار بن قاسم. (1385). مجالس جهانگیری. تصحیح، مقدمه و تعلیقات عارف نوشاهی و معین نظامی. تهران: میراث مکتوب.

لطفعلی بیگ آذر بیگدلی. (1378). آتشکدة آذر. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.

لکهنوی، آفتاب رای. (1361). ریاض العارفین. تصحیح حسام‌الدین راشدی.

مدرّس. میرزا محمدعلی. (1353). ریحانۀ الادب فی تراجم المعروف. جلد 6. تبریز.

مستوفی، حمدالله. (1389). نزهۀ القلوب. به سعی و اهتمام و تصحیح گای لیسترانج. تهران: اساطیر.

ملک شاه حسین سیستانی. (1386). تصحیح انتقادی تذکرة خیرالبیان. پایان‌نامة مقطع دکتری. پژوهش عبدالعلی اویسی کهخا. به راهنمایی طاهره خوشحال دستجردی. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

مولوی محمد مظفر حسین صبا. (1343). روز روشن. تصحیح و تحشیۀ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت. تهران: کتابخانۀ رازی.

میرعبدالرزاق صمصام الدوله شاهنواز خان. (1388). بهارستان سخن. تصحیح و تعلیق عبدالمحمد آیتی و حکیمه دست‌رنجی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

نصرآبادی، میرزا محمدطاهر. (1378). تذکرة نصرآبادی. تصحیح احمد مدقق یزدی. یزد: دانشگاه یزد.

نصیرای همدانی. نسخة 14/2464 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران. دیوان نصیرای همدانی.

نصیرای همدانی. نسخة 13902 کتابخانة ملی. غزلیات نصیرای همدانی.

نصیرای همدانی. نسخة شمارة 732. منشآت نصیرای همدانی.

نصیرای همدانی. نسخة شمارة 31/4171 کتابخانة ملی ملک.

نصیرای همدانی. نسخة 2338 کتابخانة مجلس شورای اسلامی. مثنویات نصیرای همدانی.

نصیرای همدانی. نسخة شمارة 5403 کتابخانة ملی ملک. منشآت نصیرای همدانی.

نصیرای همدانی. نسخة شمارة 35/6710 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران. منشآت.

نصیرای همدانی. نسخة شمارة 4/10180 کتابخانة مجلس شورای اسلامی. منشآت نصیرای همدانی.

نصیرای همدانی. نسخة شمارة6/4097 کتابخانة ملی ملک.

نفیسی، سعید. (1363). تاریخ نظم و نثر در فارسی. جلد 1. تهران: کتابخانۀ فروغی.

هاشمی سندیلوی، شیخ احمدعلی ‌خان. (1372). تذکرة مخزن الغرائب. به اهتمام دکتر محمد باقر. جلد 5. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

هدایت، محمود. (1353). گلزار جاویدان. تهران: بی‌نا.

واله داغستانی، علی‌قلی. (1384). ریاض الشعرا. محسن ناجی نصرآبادی. جلد 4. تهران: اساطیر.

وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر. (1383). تاریخ جهان‌آرای عباسی. تصحیح سید سعید میرمحمدصادق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.