نشانه شناسی تقابل های دوگانه در حکایت «دختر کعب» الهی نامة عطار (با محوریت ترجیحی رمزگان های «رازداری» و «افشاگری»)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 197، شهریور 1396، صفحه 1-23   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v50i2.67970

نویسندگان

ناهید نصرآزادانی؛ حسین آقاحسینی^* ؛ سعید شفیعیون؛ سیده مریم روضاتیان

دانشگاه اصفهان

چکیده

نشانه ­شناسی تقابل ­های دوگانه، بررسی شبکة عناصر نشانه­ای حاضر یا غایب در متن است که به طور پیدا و پنهان در تقابل با یکدیگر قرار می­گیرند و از طریق تقابل با یکدیگر قابل تفسیر یا قابل فهم می ­شوند. اگرچه این بررسی، امری نسبی است و با قلمرو فرهنگ هر خوانشگر متن ارتباط دارد، کشف روابط نهفته در دل تقابل­ ها حاکی از نظام پیچیده­ تری است. کتمان اسرار عشق در عرفان، اصل بنیادینی است که در تقابل با پرده­ دری­ های عشق، ما را به تحلیل نشانه شناختی تازه رهنمون می­شود. تحلیل نشانه­ شناسی حکایت دختر کعب از الهی­ نامة عطار و درک نشانه­ شناختی معانی این حکایت، در گرو لحاظ کردن لایه­ های مختلف روایی و زبانی آن است. محور ترجیحی در بررسی این حکایت دو رمزگان «رازداری» و «افشاگری» است. در این پژوهش بر اساس دیدگاه انسان­ شناسی عرفانی عطّار، تنش مدام بین این دو رمزگان بر بنیاد یک ماجرای عاشقانه در متن منظوم عارفانه، سه گونة تقابل شخصیتی، زیبایی­ شناختی و معنایی را به تثبیت ­می­رساند و طرح اسباب استکمال روحی و درونی و تحول شخصیت در عرفان به انجام می­رسد. این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی و رویکرد ساخت‌گرا به بررسی نشانه ­شناسی «تقابل­ های دوگانه» و واکاوی این تحول بر شالودة سِرگرایی عرفان می­پردازد.

کلیدواژه‌ها

نشانه شناسی؛ تقابل دوگانه؛ دختر کعب؛ رازداری؛ افشاگری

مراجع

ایلخانی پور، علی؛ آلیانی، رقیه. (1394). «نشانه‌شناسی عرفانی تقابل‌های دوگانه نمادهای حیوانی در غزلیات شمس». ادبیات عرفانی. سال هفتم. شمارۀ 12. بهار و تابستان. صص 161-194.

بتلاب اکبر‌آبادی، محسن؛ رضی، احمد. (1392). «کارکرد روایی نشانه‌ها در حکایت رابعه از الهی-نامۀ عطار». متن‌شناسی ادب فارسی (دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان). سال چهل و نهم. دورۀ جدید. سال پنجم. شمارۀ 1. (پیاپی 17). بهار. صص 13-28.

برسلر، چارلز. ‌(1386). درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی. ترجمۀ مصطفی عابدینی‌فرد. تهران: نیلوفر.

پرتوی‌راد، طیبه و دیگران. (1395). «بررسی جنبه‌های نمایش حکایت «رابعه، دختر کعب» الهی‌نامۀ عطار برای اقتباس تئاتری». پژوهش‌های ادبیات تطبیقی. دورۀ چهارم. شمارۀ 1. بهار. صص 47-68.

چندلر، دانیل. (1386). مبانی نشانه‌شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا. تهران: سوره مهر.

چهری، طاهره و دیگران. (1392). «تحلیل تقابل‌ها و تضاد‌های واژگانی در شعر سنایی». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). سال هفتم. شمارۀ دوم. پیاپی 25. پاییز و زمستان. صص 141-158.

حجتی زاده، راضیه. (1394). «الگوی بررسی ساختار ارتباطی زبان در متون تعلیمی ادبیات فارسی». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. سال چهارم. شمارۀ 1. بهار و تابستان. صص 103-118.

داوودی مقدم، فریده. (1388). «سبک‌شناسی حکایت شیخ صنعان از دیدگاه تقابل نشانه‌ها». بهار ادب. سال دوم. شمارۀ 3. پاییز. صص 63–80.

روحانی، مسعود؛ عنایتی قادیکلایی، محمد. (1395). «تقابل‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری». زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ 81. پاییز و زمستان. صص 201-221.

سجادی، سید جعفر. (1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. جلد 1. چاپ اول. تهران: طهوری.

سجودی، فرزان. (1393). نشانه‌شناسی کاربردی. چاپ سوم. تهران: علمی.

سوسور، فردینان. (1387). دورۀ زبان‌شناسی عمومی. ترجمۀ کوروش صفوی. تهران: هرمس.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391). رستاخیز کلمات. چاپ اول. تهران: سخن.

صفوی، کوروش. (1392). درآمدی بر معنی‌شناسی. چاپ دوم. تهران: سورۀ مهر.

عابدینی، گلناز. (ا1396). «نقش گرگ از اسطوره تا تاتو». پژوهش در هنر و علوم انسانی. شمارۀ 3. اردیبهشت. صص 137-151.

عطار نیشابوری، شیخ فرید الدین محمد. (1392). الهی‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ ششم. تهران: سخن.

قدیری یگانه، شبنم. (1389). «بررسی دو سبک فکری در حکایت رابعه و بکتاش». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). دورۀ سوم. شمارۀ 4. زمستان. صص 143-166.

کالر، جاناتان. (1388). بوطیقای ساخت‌گرا. ترجمۀ کوروش صفوی. تهران: مینوی خرد.

کنعانی، ابراهیم و دیگران. (1393). «بررسی کارکرد‌های نشانه‌-معناشناختی نور بر اساس قصه‌ای از مثنوی». کهن‌نامۀ ادب پارسی. سال پنجم. شمارۀ 3. پاییز. صص 122-149.

گیرو، پیر. (1383). نشانه‌شناسی. ترجمۀ محمد نبوی. چاپ دوم. تهران: آگه.

لچت، جان. (1378). پنجاه متفکر بزرگ معاصر از ساختارگرایی تا پسامدرنیته. ترجمۀ محسن حکیمی. چاپ دوم. تهران: خجسته.

مکاریک، ایرنا ریما. (1385). دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. چاپ دوم. تهران: آگه.

نجومیان، امیرعلی. (1396). نشانه‌شناسی. چاپ اول. تهران: مروارید.

هجویری، ابوالحسن ‌علی ‌بن ‌عثمان. (1376). کشف‌المحجوب. چاپ پنجم. تهران: طهوری.