مقایسۀ نام و لقب پادشاهان ساسانی در شاهنامه و متون تاریخی دورۀ اسلامی از سدۀ سوم تا هفتم هجری قمری

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 50، شماره 4 - شماره پیاپی 199، بهمن 1396، صفحه 79-112   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v50i4.67788

نویسنده

سید علی محمودی لاهیجانی^*

دانشگاه آزاد اسلامی -نجف آباد

چکیده

داستان‌های اساطیری و تاریخی ایران باستان در دوران ساسانی در کتابی گردآوری شده بود که آن را «خداینامه» می‌نامیدند. این کتاب در دوران اسلامی، چندین بار به زبان عربی و فارسی ترجمه شد و بیشتر نویسندگان دورۀ اسلامی برای ذکر تاریخ ایران، از این ترجمه‌ها استفاده کردند. تعدد این ترجمه‌ها سبب شد که گاه آشفتگی و نابسامانی در ذکر حوادث و رویدادهای تاریخی به وجود آید و نویسندگانی کوشش کردند با اصلاح این آشفتگی‌ها، سامانی به تاریخ ایران دهند، که می‌توان با توجه به شباهت‌ها و تفاوت‌هایی که در متون تاریخی دورۀ اسلامی دیده می‌شود، این پرسش را مطرح کرد که نویسندگان متون تاریخی ازجمله فردوسی در ذکر رویدادهای پادشاهان از چه منابعی بهره برده‌اند؟ در این پژوهش که به روش تحلیلی-اسنادی نوشته شده است، کوشش شده تا با مقایسۀ شباهت‌ها و تفاوت‌هایی که در ذکر نام و لقب پادشاهان ساسانی در کتاب‌های تاریخی دیده می‌شود به منابعی که این کتاب‌ها از آنها بهره برده‌اند، اشاره کنیم که از جملۀ نتایج به دست آمده، آن است که منبع فردوسی با دیگر متون تاریخی، تفاوت‌های آشکاری داشته و این موضوع را که فردوسی تنها از شاهنامۀ ابومنصوری که آن هم ترجمۀ خداینامۀ پهلوی بوده، استفاده کرده است، برجسته‌تر نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

لقبِ پادشاهان ساسانی؛ خداینامه؛ منبع شاهنامۀ فردوسی؛ منبع متون تاریخی سدۀ سوم تا هفتم هجری قمری

مراجع

ابن اثیر، علی بن محمد. (1383). تاریخ کامل. برگردان سید محمد حسین روحانی. ج1. تهران: انتشارات اساطیر.

ابن الأثیر، عزّالدین علی بن محمد. (1987). الکامل فی التاریخ. تحقیق أبی الفداء عبدالله القاضی. المجلّد الأوّل. بیروت: طبعة دار الکتب العلمیة.

ابن بلخی. (1385). فارسنامه. تصحیح و تشحیۀ گای لیسترانج. رینولد آلن نیکلسون. تهران: انتشارات اساطیر.

ابن ندیم، محمد بن اسحق. (1381). الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدّد. تهران: اساطیر.

الإصفهانی، حمزة بن الحسن. (بی‌تا). تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء. الطبعة الاولی. بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.

اصفهانی، حمزة بن حسن. (1367). تاریخ پیامبران و شهریاران. ترجمۀ جعفر شعار. چاپ دوم. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیر کبیر.

بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد. (1380). تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار. به کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: انتشارات زوّار.

بهار، محمدتقی. (1382). سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی. جلد 1. چاپ نهم. تهران: انتشارات امیرکبیر.

البیرونی الخوارزمی، ابی الریحان محمد بن احمد. (1878). آثار الباقیه عن القرون الخالیه. با مقدمه و حواشی زاخائو. لایپزیک.

بیرونی، محمد بن احمد. (1377). الآثارالباقیه عن القرون الخالیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

بی‌نا. (1375). نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب. به تحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

بی‌نا. (1389). مُجمل التواریخ و القصص. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: دنیای کتاب.

پورداود، ابراهیم. (1377). یشت‌ها. جلد 2. تهران: انتشارات اساطیر.

تفضلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: انتشارات سخن.

ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل. (1368). تاریخ ثعالبی. ترجمۀ محمد فضائلی. تهران: نشر قطره.

الثعالبی، لأبی منصور. (1963). ‏تاریخ غرر السیر:‏ ‏المعروف بکتاب غرر أخبار ملوک الفرس وسیرهم. هرمان زوتنبرغ. طهران: مکتبة الأسدی.

خالقی مطلق، جلال. (1386). «از شاهنامه تا خداینامه». نامۀ ایران باستان. سال هفتم. شمارۀ اول و دوم. صص 3-119.

خطیبی، ابوالفضل. (1393). «خدای‌نامه». تاریخ جامع ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة ‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

خوارزمی، محمد بن احمد بن یوسف. (1989). مَفاتیح العُلوم. إبراهیم الأبیاری. الطبعة الثانیة. بیروت: دارالکتاب العربی.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. (1381). اخبارالطوال. ترجمۀ دکتر محمود مهدوی دامغانی. چاپ پنجم. تهران: نشر نی.

الدینوری، أبی حنیفة أحمد بن داود. (1330). الأخبار الطوال. محمد سعید الرافع بمساعدة الشیخ محمد الخضری. مصر: مطبعة السعادة.

راشد محصل، محمدرضا. (1386). «بررسی تاریخی و ساختاری القاب». پژوهش‌های ادب عرفانی. شمارۀ 3. صص 1-22.

صفا، ذبیح الله. (1389). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر.

طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده. جلد دوم. چاپ پنجم. تهران: انتشارات اساطیر.

الطبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تاریخ الطبری. تحقیق ابو صهیب الکرمی. بیروت: بیت الأفکار.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامۀ فردوسی. (بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. چاپ سیزدهم. تهران: قطره.

فرشیدورد، میرخسرو، زیرک، ساره. (1381). «لقب و لقب‌گذاری در ایران». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ 4. شمارۀ 4-5 (ضمیمه). صص 87-99.

فره‌وشی، بهرام. (1380). فرهنگ فارسی به پهلوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

قزوینی، محمد. (1332).‌ بیست مقالة قزوینی. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. جلد دوم. تهران: چاپخانة مجلس شورای ملی.

المسعودی، علی بن الحسین بن علی. (1938). التنبیه و الإشراف. بتصحیحه و مراجعته عبدالله اسماعیل الصاوی. قاهره: دار الصاوی.

المسعودی، علی بن الحسین بن علی. (1973). مروج الذّهب و معادن الجوهر. بتحقیق محمد یحیی الدین عبد الحمید. الجزء الأوَّل. الطبعة الخامسة. بیروت: دار الفکر.

مسکویه، احمد بن محمد بن یعقوب. (2003). تجارب الأُمم وَ تعاقُبُ الهِمم. التحقیق سیّد کسروی حسن. الجزُ الاوَّل. بیروت: دار الکتب العلمیه.

المقدسی، المطهّر بن طاهر. (1903). البَدء وَ التَّاریخ. کلمان هوار. الجزء الثالث. بغداد: مکتبه المثنی.

مقدسی، مطهر بن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. مجلد اول تا سوم. تهران: آگه.

نخجوانی، هندوشاه. (1344). تجارب السلف. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: انتشارات طهوری.