رزم گودرز و پیران (جستاری دربارة یک منبع ناشناختة شاهنامة فردوسی)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 50، شماره 4 - شماره پیاپی 199، بهمن 1396، صفحه 135-160   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v50i4.71321

نویسنده

شهرام جلیلیان^*

شهید چمران اهواز

چکیده

در دورة ساسانیان کتاب‌های زیادی دربارة تاریخ، حماسه، قصّه، داستان‌های عاشقانه و افسانه‌های باستانی ایرانی وجود داشته است. پس از نابودی ساسانیان، بسیاری از این کتاب‌ها در گذشتِ روزگاران ناپدید گشتند و پاره‌ای نیز در سده‌های نخستین اسلامی از پهلوی به عربی ترجمه شدند. کتاب ناشناختة «رزم گودرز و پیران» یکی از آنهاست. در پژوهش‌هایی که دربارة ادبیات پهلوی و سُنَّت شاهنامه‌سَرایی در ایران انجام شده‌اند هیچگونه اشاره‌ای به کتاب پهلوی «رزم گودرز و پیران» و ترجمة عربی آن به نام «حرب جوذرز و پیران» به چشم نمی‌آید. با این همه، اشارة روشن ابوعبدالله احمد بن محمَّد بن اسحاق به ابراهیم ـ ابن‌فَقیه هَمَدانی، جغرافیادان ایرانی سدة دوّم و سوم هجری، به کتاب «حرب جوذرز و پیران» و آوردن گفتاری از نامة مفصّل پیران به گودرز از این کتاب، آشکارا گواه است که کتابی پهلوی به نام «رزم گودرز و پیران» وجود داشته است و این داستان حماسی، همانند بسیاری دیگر از کتاب‌های پهلوی در سدة دوّم/ سوم هجری به زبان عربی نیز ترجمه شده است. از سوی دیگر، گفتاری که ابن‌فقیه هَمَدانی از نامة پیران به گودرز از کتاب «حرب جوذرز و پیران» آورده است، چنان با همین گفتار از نامة پیران به گودرز در شاهنامة فردوسی همانندی دارد که باید انگاشت گردآورندگان «شاهنامة ابومنصوری» کتاب پهلوی «رزم گودرز و پیران» را می‌شناخته‌اند و منبع آن‌ها در نوشتن داستان نبرد «دوازده رخ» یا «رزم گودرز و پیران»، کتاب پهلویِ «رزم گودرز و پیران» بوده است. همچنین نام نبرد «دوازده رخ» در چند دست‌نوشتة شاهنامة فردوسی، «رزم گودرز و پیران» آمده است و این نبرد بزرگی بود در کین‌خواهی خون سیاوش از تورانیان و احتمالاً نام اوّلیة این نبرد کین‌خواهانه در شاهنامه، «رزم گودرز و پیران» بوده است و سپس به‌دلیل نبرد یازده یا دوازده هماورد ایرانی و تورانی با همدیگر در پایانِ این جنگ، نام «یازده رخ» و یا «دوازده رخ» گرفته است.

کلیدواژه‌ها

خداینامه؛ شاهنامة ابومنصوری؛ شاهنامة فردوسی؛ رزم گودرز و پیران؛ نبرد دوازده رخ؛ گودرز؛ پیران

مراجع

ابن‌بلخی. (1363). فارس‌نامه. بسعی و اهتمام و تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: دنیای کتاب.

ابن‌فقیه الهمذانی، ابی عبدالله احمد بن محمّد بن اسحاق. (1416). کتاب البُلدان. تحقیق یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب.

ابن‌فقیه همذانی، ابی‌بکر احمد بن محمّد. (1967). مُختصر کتاب البُلدان. به‌کوشش دخویه. لیدن.

ابن‌ندیم، محمَّد بن اسحاق. (1381). الفهرست. ترجمۀ محمّدرضا تجدّد. تهران: اساطیر.

اذکائی، پرویز. (1373). تاریخنگاران ایران، بخش یکُم. تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

اسلامی‌ندوشن، محمَّد علی. (1391). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. تهران: شرکت سهامی انتشار.

امیدسالار، محمود. (1374). «ایران شناسی در غرب (شاعر و پهلوان در شاهنامة فردوسی. نوشتة الگا ام. دیویدسن). ایرانشناسی. سال هفتم. شمارة 2. تابستان. صص 436-457.

امیدسالار، محمود. (1388). «خداینامه». دانشنامة زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ج 3. صص19-24.

امیدسالار، محمود. (1376). «در دفاع از فردوسی». ترجمة ابوالفضل خطیبی. نامة فرهنگستان. فصلنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی. سال سوم. شمارة چهارم. شمارة پیاپی 12. زمستان. صص120-140.

امیدسالار، محمود. (1378). «در معنای دفتر/ نامة پهلوی در شاهنامه». ایران نامه. شمارة 66. بهار. صص239-252.

امیدسالار، محمود. (1389). «علّامة قزوینی، شاهنامه و اشاعة داستانهای حماسی ایران در میان اعراب جاهلی». سی و دو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی. تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی. صص180-194.

امیدسالار، محمود. (1377). «هفت‌خان رستم، بیژن و منیژه و نکاتی دربارة منابع و شعر فردوسی». ایران‌شناسی. سال دهم. شمارة 3. پاییز. صص540-547.

آیدنلو، سجاد. (1383). «تأملاتی دربارة منبع و شیوة کار فردوسی». نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. سال 47. پاییز. شمارة مسلسل 192. صص85-148.

برتلس، یوگنی ادواردویچ. (1374). تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا عصر فردوسی. تهران: انتشارات هیرمند.

تفضلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به‌کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

تقی‌زاده، سید حسن. (1339). «منشاء اصلی و قدّیم شاهنامه». کاوه. شمارة 10. سال پنجم. شمارة مسلسل 45. صص9-14.

تقی‌زاده، سید حسن. (1339). «منشاء قدّیم شاهنامه و مآخذ اصلی آن». کاوه. شمارة 12. سال پنجم. شمارة مسلسل 47. صص7-12.

تقی‌زاده، سید حسن. (1339). «منشاء قدّیم و مآخذ اصلی شاهنامه». کاوه. شمارة 11. شمارة مسلسل 46. صص7-12.

حمیدیان، سعید. (1387). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: انتشارات ناهید.

خالقی‌مطلق، جلال. (1390). «ابومنصور محمد بن عبدالرَّزّاق». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص101-106.

خالقی‌مطلق، جلال. (1386). «از شاهنامه تا خداینامه: جستاری دربارة مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه (با یک پیوست: فهرست برخی متون از دست رفته به زبان پهلوی)». نامة ایران باستان. سال هفتم. شمارة اوّل و دوّم. شمارة پیاپی 13-14. صص3-119.

خالقی‌مطلق، جلال. (1369). «بیژن ومنیژه و ویس و رامین»(مقدمه‌ای بر ادبیات پارتی و ساسانی). ایرانشناسی. سال دوّم. شمارۀ دوّم. صص273-298.

خالقی‌مطلق، جلال. (1377). «در پیرامون منابع فردوسی». ایرانشناسی. سال دهم. شمارة سوم. پاییز. صص512-539.

خالقی‌مطلق، جلال. (1381). «دربارة عنوان داستان دوازده رخ». سخن‌های دیرینه (سی گفتار دربارة فردوسی و شاهنامه). به‌کوشش علی دهباشی. تهران: نشر افکار. صص53-58.

خالقی‌مطلق، جلال. (1390). «دوازده رُخ». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص889-890.

خالقی‌مطلق، جلال. (1390). «شاهنامة ابومنصوری». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص109-115.

خالقی‌مطلق، جلال. (1390). «شاهنامه‌سرایی در ایران». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص25-35.

خالقی‌مطلق، جلال. (1381). «یکی مهتری بود گردن فراز». سخن‌های دیرینه (سی گفتار دربارة فردوسی و شاهنامه). به‌کوشش علی دهباشی. تهران: نشر افکار. صص59-73.

خالقی‌مطلق، جلال. (1391). یادداشت‌های شاهنامه (با اصلاحات و افزوده‌ها). بخش چهارم. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.

خطیبی، ابوالفضل. (1373). «ابومنصور محمّد بن عبدالرّزّاق». دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. زیرنظر کاظم بجنوردی. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. ج 6. صص290-293.

خطیبی، ابوالفضل. (1373). «ابومنصور مَعْمَری». دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. ج 6. صص293.

خطیبی، ابوالفضل. (1380). «جدل‌های جدید دربارة شاهنامه از منظر ادبیات تطبیقی». نامة ایران باستان. سال اوّل. شمارة اوّل. بهار و تابستان. صص25-37.

خطیبی، ابوالفضل. (1381). «یکی نامه بود از گه باستان (جستاری در شناخت منبع شاهنامة فردوسی)». نامة فرهنگستان. فصلنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی. دورة پنجم. شمارة سوم. شمارة پیاپی 19. فروردین. صص54-73.

دبیرسیاقی، سیّد محمّد. (1384). زندگینامة فردوسی و سرگذشت شاهنامه. تهران: نشر قطره.

دوستخواه، جلیل. (1376). «جستار و نوآوری یا پندار و پیشداوری؟». ایران‌نامه. سال پانزدهم. شمارة 58. بهار. صص299-312.

دوستخواه، جلیل. (1384). شناخت‌نامة فردوسی و شاهنامه. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

دِیویدسُن، اُلگا. ام. (1380). ادبیات تطبیقی و شعر کلاسیک فارسی (هفت مقاله). ترجمة فرهاد عطائی. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

دِیویدسُن، اُلگا. ام. (1378). شاعر و پهلوان در شاهنامه. ترجمة فرهاد عطائی. تهران: نشر تاریخ ایران.

دیویس، دیک. (1377). «مسألة منابع فردوسی». ترجمة سعید هنرمند. ایرانشناسی. سال دهم. شمارة 1. بهار. صص92-110.

ریاحی، محمّد امین. (1382). سرچشمه‌های فردوسی شناسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ریاحی، محمّد امین. (1387). فردوسی. تهران: طرح نو.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1381). نامورنامه: دربارة فردوسی و شاهنامه. تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله. (1363). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: مؤسسة انتشارات امیرکبیر.

عثمانف، محمد نوری. (1354). «خداینامه‌ها و شاهنامه‌های مآخذ فردوسی». جشن‌نامة محمد پروین گنابادی. زیرنظر محسن ابوالقاسمی. تهران. صص287-332.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. دفتر چهارم. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. دفتر یکم. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.

فیروزبخش، پژمان. (1390). «خداینامه». دانشنامۀ جهان اسلام. زیرنظر غلامعلی حدّاد عادل. تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی. ج 15. صص236-241.

قزوینی، محمّد. (1362). «مقدَّمة قدیم شاهنامه». هزارة فردوسی. شامل سخنرانی‌های جمعی از فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرة هزارة فردوسی. تهران: دنیای کتاب. صص151-176.

کریستن‌سن، آرتور امانوئل. (1393). کیانیان. ترجمة ذبیح‌الله صفا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

کویاجی، جهانگیر کوورجی. (1383). «خاندان گودرز: بخشی از تاریخ پارت در شاهنامه». بنیادهای حماسه و اسطورۀ ایران: شانزده گفتار در اسطوره‌شناسی و حماسه‌پژوهشیِ سنجشی. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. با پیوست دو نقد روش‌شناختی از مهرداد بهار. تهران: آگاه.

لغت فرس. (1336). منسوب به اسدی طوسی. با حواشی و تعلیقات و فهارس به‌کوشش محمّد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانة طهوری.

متینی، جلال. (1377). «دربارة مسألة منابع فردوسی». ایرانشناسی. سال دهم. شمارة 2. تابستان. صص401-430.

محمّدی‌ملایری، محمّد. (1374). فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی. تهران: توس.

محمّدی‌ملایری، محمّد. (1380). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. جلد چهارم: زبان فارسی همچون مایه و مددکاری برای زبان عربی در نخستین قرن‌های اسلامی. تهران: توس.

مرتضوی، منوچهر. (1372). فردوسی و شاهنامه. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی/ پژوهشگاه.

مُقَدَّسی، ابوعبدالله محمَّد بن احمد. (1361). احسن التقاسیم فی معرفت الاقالیم. ج 1. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.

مینورسکی، ولادیمیر. (1376). «مقدَّمة قدیم شاهنامه». ترجمة مهدی فیروزان. نامة فرهنگستان. فصلنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی. دورة سوم. شمارة دوّم. شمارة پیاپی 10. تابستان. صص175-182.

مینوی، مجتبی. (1372). فردوسی و شعر او. تهران: توس.

نحوی، اکبر. (1384). «نگاهی به روش‌های ارجاع به منابع در شاهنامه». نامة فرهنگستان. فصلنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی. دورة هفتم. شمارة چهارم. شمارة پیاپی 28. زمستان. صص32-64.

نولدکه، تئودور. (1369). حماسۀ ملّی ایرانیان. ترجمۀ بزرگ علوی. به‌اهتمام سعید نفیسی. تهران: نشر جامی و مرکز نشر سپهر.

هانزن، کورت هاینریش. (1384). شاهنامة فردوسی: ساختار و قالب. ترجمة کیکاوس جهانداری. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

یارشاطر، احسان. (1373). «تاریخ ملّی ایران». تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان (جلد سوم ـ قسمت اوّل). پژوهش دانشگاه کیمبریج. گردآورنده احسان یارشاطر. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر. صص471-587.

Khaleghi-Motlagh, Dj, “Davāzdah Roḵ,” Encyclopaedia Iranica, edited by: Ehsan Yarshater, Mazda Publishers, Costa Mesa, California, 1996, Vol. VII, pp. 135-136.

Shapur Shahbazi, A, “On the Xwadāy-Nāmag,” Papers in Honour of Prof. Ehsan Yarshater, Acta Iranica 30, Leiden, pp. 208-229.