قانعی طوسی مقلّدِ کمترشناخته شدۀ فردوسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 200، اردیبهشت 1397، صفحه 55-90   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v51i1.80501

نویسنده

سجاد آیدنلو^*

دانشگاه پیام نور ارومیه

چکیده

قانعی طوسی احتمالاً میانۀ سال‌های (644- 646 ه.ق) کلیله‌ودمنۀ بهرام شاهی (انشای نصرالله منشی) را در 10548 بیت در قونیّۀ آسیای صغیر و به نام عزّالدین کیکاووس دوم از سلاجقۀ روم به نظم کشیده است. گرچه موضوعِ این منظومۀ تعلیمی- تمثیلی با حماسۀ ملّی ایران متفاوت است قانعی به دلایلی مانندِ: انتخاب وزن شاهنامه برای نظم کلیله‌ودمنه، همشهری بودن با فردوسی و ایران­دوستی و شاهنامه­گراییِ سلجوقیان روم، هم احترام خود را به فردوسی نشان داده و هم به صورت‌های مختلف از شاهنامه بهره­مند شده و تأثیر گرفته است. این توجّهات و تأثیرات در هفت بخش تقسیم­بندی و بررسی شده است: 1. صفات و تعابیرِ ستاینده و احترام­آمیز برای فردوسی و شاهنامه؛ 2. تضمینِ ابیات شاهنامه؛  3. آوردن عینِ مصراع‌های شاهنامه یا با تغییرات اندک بدون اشاره به نام فردوسی؛ 4. تأثّر از مصراع‌ها و بیت‌های شاهنامه و سرودن مشابه آن‌ها؛ 5. تعابیر، کنایات و تصاویر شاهنامه­ای؛ 6. استفاده از مضامین شاهنامه؛ 7. ذکر نام شهریاران و پهلوانان شاهنامه.

کلیدواژه‌ها

قانعی طوسی؛ کلیله و دمنۀ منظوم؛ فردوسی؛ شاهنامه

مراجع

ابن بی‌بی المنجّمه. (1390). الاوامر العلائیه فی الامور العلائیه معروف به تاریخ ابن بی‌بی. تصحیح ژاله متّحدین. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

اثرآفرینان. (1384). زبر نظر دکتر محمّدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. چ2.

احمدی‌دستگردی، حوری‌وش. (1393). «ایران و آسیای صغیر»، تاریخ جامع ایران. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج9. صص389- 454.

اسکندرنامه (روایت آسیای میانه). (1392). از باقی محمّد بن مولانا یوسف. تهران: معین.

افلاکی، احمد بن اخی. (1959). مناقب‌العارفین. آنکارا: بی‌نا.

اقبال، عبّاس. (1384). تاریخ مغول. تهران: امیرکبیر، چ7.

امیدسالار، محمود. (1393). «کلیله‌ودمنه»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. زیر نظر اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج5، صص400- 409.

ایرانشاه بن ابی‌الخیر. (1370). بهمن‌نامه. ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.

آیدنلو، سجّاد. (1394). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامه). تهران: سخن. چ2.

آیدنلو، سجّاد. (1395). «درختی که تلخ آمد او را سرشت... (دربارۀ سه بیت مشهورِ منسوب به فردوسی و سابقه و سیر تقلید از آن‌ها در شعر فارسی) ». جستارهای ادبی. سال چهل و نهم. شمارۀ دوم (پیاپی193). تابستان. صص107- 129.

تبریزی، احمد. (1397). شهنشاه‌نامه. به کوشش مهشید گوهری کاخکی و جواد راشکی علی‌آباد. زیر نظرِ دکتر جواد عبّاسی. تهران: بنیاد موقوفات افشار و سخن.

ثعالبی، ابومنصور. (1900). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. به کوشش ه. زتنبرگ. پاریس.

جُنگ اشعار. دست‌نویس شمارۀ 14107 کتابخانۀ مجلس.

جوینی، عطاملک. (1388). تاریخ جهانگشا. تصحیح دکتر حبیب‌الله عبّاسی و دکتر ایرج مهرکی. تهران: زوّار.

خطیبی، ابوالفضل. (1395). آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت؟ (هجونامۀ منسوب به فردوسی). تهران: پردیس دانش.

خیّام‌پور، عبدالرسول. (1372). فرهنگ سخنوران. تهران: طلایه. ج2.

دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. (1393). مدخلِ «قانعی طوسی». نوشتۀ گروه مولّفان. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ج5. صص187 و188.

دایرة المعارف فارسی. (1387). به سرپرستی دکتر غلامحسین مصاحب. تهران: شرکت سهامی کتاب-های جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر. چ5.

دبیرسیاقی، سیّد محمّد. (1378). کشف‌الابیات شاهنامۀ فردوسی. تهران: مدبّر.

دهخدا، علی‌اکبر. (1386). امثال و حکم. تهران: امیرکبیر. چ14.

ذوالفقاری، حسن. (1389). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی. تهران: معین. چ2.

ربّانی، زهرا. (1391). فرهنگ ایرانی در قلمرو سلجوقیان روم. تهران: علمی و فرهنگی.

رسولی، اختر. (1383). «قانعی طوسی». دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در آناتولی و بالکان). به سرپرستی حسن انوشه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ج6. صص661 و662.

رضایی جواهری، سیّد محمّدعلی. (1396). بیت‌نمای شاهنامۀ فردوسی. تهران: اطّلاعات.

رواقی، علی. (1390). فرهنگ شاهنامه. تهران: فرهنگستان هنر.

ریاحی، محمّدامین. (1369). زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی. تهران: پاژنگ.

رئیس‌نیا، رحیم. (1396). «سلجوقیان روم». دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. ج9. صص140- 146.

زجّاجی. (1383). همایون‌نامه. تصحیح علی پیرنیا. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. نیمۀ دوم.

سجّادی، سیّد صادق. (1395). دولت‌ها و سلسله‌های حاکم بر قلمرو اسلام. تهران: کتاب رایزن.

صاحب شبانکاره‌ای. (1389). دفتر دلگشا. تصحیح غلامحسین مهرابی و پروانه کیانی. شیراز: آوند اندیشه و بنیاد فارس‌شناسی.

صفا، ذبیح‌الله. (1378). تاریخ ادبیّات در ایران. تهران: فردوسی. چ12.

صفری آق‌قلعه، علی. (1395). اشعار فارسی پراکنده در متون (تا سال 700 ه.ق). تهران: بنیاد موقوفات افشار و سخن.

عبید زاکانی. (1999). کلیّات. به کوشش دکتر محمّدجعفر محجوب. نیویورک: بیبلیوتکا پرسیکا.

عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر. (1375). قابوس‌نامه. تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی. چ6.

فرامرزنامۀ بزرگ. (1394). از سراینده‌ای ناشناس در اواخر قرن پنجم. به کوشش ماریولین زوتفن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. (1379). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی. با مقدّمۀ دکتر فتح‌الله مجتبایی. تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح دکتر جلال خالقی‌مطلق. دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه (نسخه‌برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری. کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن‌ژوزف بیروت. شمارۀ NC.43). به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. پیرایش دکتر جلال خالقی‌مطلق. تهران: سخن.

قانعی طوسی، احمد بن محمود. (1358). کلیله‌ودمنۀ منظوم. تصحیح ماگالی تودوا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کوسج، شمس‌الدین محمّد. (1387). برزونامه (بخش کهن). تصحیح دکتر اکبر نحوی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

محجوب، محمّدجعفر. (1395). دربارۀ کلیله‌ودمنه. تهران: خوارزمی. چ3.

مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833). تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.

مشکور، محمّدجواد. (1350). اخبار سلاجقۀ روم به انضمام سلجوق‌نامۀ ابن بی‌بی. تهران: کتابفروشی تهران.

منشی، نصرالله. (1373). کلیله‌ودمنه. تصحیح و توضیح استاد مجتبی مینوی. تهران: امیرکبیر. چ11.

نفیسی، سعید. (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. تهران: فروغی.