کولی در ادبیات فارسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 200، اردیبهشت 1397، صفحه 91-116   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v51i1.80527

نویسنده

ابوالفضل خطیبی^*

فرهنگستان زبان و ادب فارسی

چکیده

در این جستار، نخست بر پایۀ گزارش‌هایی در منابع فارسی و عربی، دربارۀ منشأ کولی‌ها و نام‌های گوناگون آنها از جمله لوری، لولی، قرشمال، فیج، زُطّ، سوزمانی، غربتی، قراچی بحث شده و ریشۀ لغوی آنها کاویده شده است. سپس تاریخچه‌ای از ورود کولی‌ها از هند به ایران در زمان بهرام پنجم یا بهرام گور، از پادشاهان نامدار ساسانی تا زمان حاضر به دست داده شده است. در بخش دیگری از این جستار، ضمن بررسی کارها و رفتارهای متفاوت کولیان در نواحی مختلف ایران بر اساس آثار منظوم و منثور فارسی، نظرگاه‌های مثبت یا منفی نویسندگان و شاعران ایرانی به این گروه اجتماعی نیز مطرح و تحلیل شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

کولی؛ لولی؛ لوری؛ قرشمال؛ سوزمانی

مراجع

ابن بزّاز اردبیلی، درویش توکّلی بن اسمعیل بزّاز. (1373ش). صفوة الصفا. به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. بی‌جا. هیئت اردبیل‌شناسی- دانشگاه آزاد اسلامی.

اخوان ثالث، مهدی (م. امید). (1335ش). زمستان. تهران: مروارید.

ادیب‌الممالک فراهانی، محمد صادق. (1384ش) زندگی و شعر ادیب‌الممالک فراهانی (2 جلد)، به‌کوشش علی موسوی گرمارودی. تهران: مؤسسة انتشارات قدیانی.

اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد. (1317ش). گرشاسب‌نامه. به‌کوشش حبیب یغمایی. تهران: بروخیم.

اشرف مازندرانی، ملّامحمدسعید. (1373ش). دیوان اشعار. به کوشش محمدحسن سیّدان. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

آصفی هروی، آصف ‌بن مقیم‌الدین بن نعمت‌الله. (1342ش). دیوان. به کوشش هادی ارفع کرمانشاهی. تهران: طهوری.

افشار سیستانی، ایرج. (1377ش). کولی‌ها: پژوهشی در زمینۀ زندگی کولیان ایران و جهان. تهران: روزنه.

افضل‌الملک، غلامحسین. (1361ش). افضل ‌التواریخ. به‌کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران.

آل‌احمد، جلال. (1356ش). نون والقلم. تهران: رواق.

انجو شیرازی، میرجمال‌الدّین حسین بن فخرالدّین. (1351ش). فرهنگ جهانگیری. به کوشش رحیم عفیفی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

آنندراج، محمدپادشاه متخلص به «شاد». (1335ش). فرهنگ آنندراج (7 جلد). به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: خیّام.

اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین. (1340ش). کلیات اوحدی اصفهانی معروف به مراغی. به‌کوشش سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر.

بلوکباشی، علی. (1388ش). «زبان‌های رمزی در ایران». در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ‌های دیگران نگریستن. تهران: گل‌آذین.

بنداری اصفهانی، فتح بن علی. (1351ق/1932م). الشّاهنامه. ترجمۀ کهن شاهنامه به زبان عربی. به کوشش عبدالوهاب عزّام. قاهره: دارالکتب المصریه.

بهاء ولد، محمد بن حسین خطیبی بلخی. (1336ش). معارف بهاء ولد (2 جلد). به‌کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: انتشارات ادارة کل انطباعات وزارت فرهنگ.

بهاءالملک، میرزا مصطفی افشار. (1349ش). بخش «سفرنامة عباس میرزا» در سفرنامة خسرومیرزا به پطرزبورغ و تاریخ زندگی عباس میرزا نایب‌السلطنه. به‌کوشش محمد گلبن. تهران: کتابخانه مستوفی.

بهبهانی، سیمین. (1384ش). مجموعه اشعار. تهران: نگاه. چاپ دوم.

بیضایی، بهرام. (1344ش). نمایش در ایران. تهران: کاویان.

پهلوان، عباس. (1353ش). تشریفات. تهران: امیرکبیر.

ثعالبی نیشابوری، ابومنصور. (1900م). تاریخ غررالسیر (غررأخبار ملوک الفرس و سیرهم). به کوشش ﮬ. زُتنبرگ. پاریس (ترجمۀ فارسی: شاهنامۀ کهن. پارسی تاریخ غررالسیر. ترجمۀ محمدحسین روحانی. مشهد: دانشگاه فردوسی. 1372ش).

حاجب خیرات دهلوی. (1352ش). دستورالافاضل. به کوشش نذیر احمد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین محمد. (1375ش). دیوان حافظ (2 جلد). به‌کوشش پرویز ناتل خانلری. تهران: خوارزمی. چاپ دوم با تجدید نظر.

حمزه اصفهانی، ابوالحسن. (1340ق). کتاب تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء. برلین: مطبعۀ کاویانی.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل. (1349ش). منشآت خاقانی. به‌کوشش محمد روشن. تهران: دانشگاه تهران.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل. (1368ش). دیوان افضل‌الدین بدیل بن علی نجّار خاقانی شروانی. به‌کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل. (1387ش). تحفةالعراقین (ختم ‌الغرایب). به‌کوشش علی صفری آق‌قلعه. تهران: میراث مکتوب.

خالقداد بغدادی، مصطفی (مترجم). (1361ش). توضیح ‌الملل، ترجمة کتاب ‌الملل و النحل (2 جلد). نوشتة ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی. به‌کوشش محمدرضا جلالی نائینی. تهران: شرکت افست.

خالقداد بغدادی، مصطفی (مترجم). (1375ش). دریای اسمار (ترجمة کتاسرت ساگر). به‌کوشش تاراچند و سید امیر حسن عابدی. دهلی نو: مرکز تحقیقات رایزنی فرهنگی.

خواجوی کرمانی، ابوالعطا کما‌ل‌الدین محمود بن علی. (1387ش). روضةالانوار. به‌کوشش محمود عابدی. تهران: میراث مکتوب.

دانش تفرشی، تقی‌خان مستشار اعظم. (1318ش). کلیات حکیم سوری (دو جلد در یک مجلد). تهران: اقبال.

درویشیان، علی اشرف. (1370ش). سا‌ل‌های ابری (4 جلد). تهران: اسپرک و علم. چاپ دوم.

دهخدا، علی‌اکبر. (1310ش). امثال و حکم (4 جلد). تهران: مطبعة مجلس.

دهخدا، علی‌اکبر. (1366ش). دیوان دهخدا. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: تیراژه. چاپ چهارم.

دهگان، بهمن. (1383ش). فرهنگ جامع ضرب‌المثل‌های فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

دولت‌آبادی، محمود. (1352ش). سفر. تهران: گلشایی.

دولت‌آبادی، محمود. (1361ش). جای خالی سلوچ. تهران: نشر نو. چاپ دوم.

دولت‌آبادی، محمود. (1363-1368). کلیدر (ده جلد در پنج مجلد). تهران: نشر پارسی. چاپ دوم.

دولت‌آبادی، محمود. (1380ش). روزگار سپری‌شدة مردم سال‌خورده (3 جلد). تهران: فرهنگ معاصر و نشر چشمه. 1380ش. جلد اول. چاپ ششم و جلد دوم و سوم. چاپ سوم.

ذکاء، یحیی. (1337ش). کولی و زندگی او. تهران: انتشارات هنرهای زیبا.

ذکاوتی قراگزلو، علی. (1368ش). «بنگه لولیان در کنار سرای مغان». نشر دانش. س 9. ش 3. فروردین و اردیبهشت. ص 10-15.

رضایی باغ‌بیدی، حسن. (1381ش). «بررسی و طبقه‌بندی گویش‌های کولیان ایران». مجموعۀ مقالات نخستین هم‌اندیشی گویش‌شناسی ایران. تهران: نشر آثار فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1388ش). «لولیان». نه شرقی نه غربی انسانی. تهران: امیرکبیر. ص 474-482.

سرابی، حسین بن عبدالله. (1344ش). مخزن ‌الوقایع (شرح مأموریت و مسافرت فرّخ خان امین‌الدوله). جلد اول. به‌کوشش کریم اصفهانیان و قدرت‌الله روشنی (زعفرانلو). تهران: دانشگاه تهران.

سروری، محمدقاسم بن حاجی محمد کاشانی. (1338ش). فرهنگ مجمع ‌الفرس (3 جلد). تهران: مؤسسة مطبوعاتی علی‌اکبر علمی. 1338ش [تاریخ مقدّمه].

سعدی شیرازی، مصلح‌الدین مشرف بن عبدالله. (1369ش). گلستان سعدی. به‌کوشش غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی. چاپ دوم.

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1341ش). دیوان. به‌کوشش محمدتقی مدرّس رضوی. تهران: ابن ‌سینا.

سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. (1381ش). تفسیر سورآبادی «تفسیر التفاسیر» (5 جلد). به‌کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.

شاملو، احمد (مترجم). (1382ش). دن آرام (چهار جلد در دو دفتر). نوشتة میخائیل شولوخوف. تهران: مازیار.

شعله‌ور، بهمن. (بی‌تا). سفر شب. تهران: کتاب خوشه.

شفائی اصفهانی، شرف‌الدین حسن. (1362ش). دیوان. به‌کوشش لطفعلی بنان. تبریز: ادارة کل ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی.

شهری، جعفر. (1367-1368). تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم: زندگی، کسب ‌و کار (6 جلد). تهران: اسماعیلیان و مؤسسة خدمات فرهنگی رسا.

صادقی، علی‌اشرف. (1368ش). «لولی و مغ». نشر دانش. س 9. ش 5. مرداد و شهریور. ص 28-33.

صوفی هروی. (1386ش). دفتر اشعار صوفی. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: میراث مکتوب.

طاهری شهاب (گردآورنده). (1336ش). دیوان مهستی گنجوی با مقدّمة عبدالرحمان فرامرزی. تهران: طهوری. چاپ دوم.

طبری، احسان. (1358ش). دهة نخستین. تهران: آلفا.

عبید زاکانی، عبیدالله. (1999م). کلیات عبید زاکانی. به‌کوشش محمدجعفر محجوب. نیویورک: بیبلوتکا پرسیکا (Bibliotheca Persica press).

عراقی، فخرالدین ابراهیم همدانی. (بی‌تا). کلیات عراقی. به‌کوشش سعید نفیسی. تهران: سنایی. چاپ چهارم.

عطّار نیشابوری، فریدالدین محمد. (1338ش). مصیبت‌نامه. به‌کوشش نورانی وصال. تهران: زوّار.

علوی شیرازی، میرزا محمد‌هادی. (1363ش). دلیل‌السفرا: سفرنامۀ میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی (ایلچی) به روسیه. به کوشش محمد گلبن. تهران: دنیای کتاب.

فرّخ‌‌خان امین‌الدوله غفّاری. (1347-1358). مجموعة اسناد و مدارک فرّخ ‌خان امین‌الدوله (5 جلد). جلد اول به‌کوشش کریم اصفهانیان و قدرت‌الله روشنی. جلد دوم و سوم و چهارم به‌کوشش کریم اصفهانیان و جلد پنجم به‌کوشش کریم اصفهانیان. علی‌اصغر عمران و قدرت‌الله روشنی. تهران: دانشگاه تهران.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386ش). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق (8 جلد: جلد 6 با همکاری محمود امیدسالار و جلد 7 با همکاری ابوالفضل خطیبی). تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فرهنگ بزرگ سخن (8 جلد). (1380ش). زیر نظر حسن انوری. تهران: سخن.

فرهنگ جامع زبان فارسی. (1392ش). زیر نظر علی‌اشرف صادقی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

فسایی، حاج میرزا حسن حسینی. (1367ش). فارس‌نامة ناصری (2 جلد). به‌کوشش منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.

قائم‌مقامی، عبدالوهّاب. (1339ش). «کولی‌ها کیستند و کجایی هستند». ارمغان. س 29. ش 6. شهریور.

قراجه‌داغی، محمدجعفر (مترجم). (1349ش). تمثیلات. شش نمایشنامه و یک داستان. نوشتة میرزا فتحعلی آخوندزاده. به‌کوشش علیرضا حیدری. تهران: خوارزمی. چاپ دوم (چاپ اول: 1288-1291ق).

قزوینی، محمد. (1341ش). یادداشت‌های قزوینی. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

قصّة حسین کرد شبستری (از نویسنده‌ای ناشناس). (1385ش). به‌کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: نشر چشمه.

کما‌ل‌الدین اسماعیل، ابوالفضل اسماعیل بن محمد اصفهانی. (1348ش). دیوان خلاق ‌المعانی ابوالفضل کما‌ل‌الدین اسماعیل اصفهانی. به‌کوشش حسین بحرالعلومی. تهران: کتابفروشی دهخدا.

کاتب یزدی، احمد بن حسین. (1357ش). تاریخ جدید یزد. به کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک. (1347ش). زین ‌الاخبار. به‌کوشش عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

گلستان، ابراهیم. (1357ش). مدّ و مه. تهران: روزن. چاپ سوم.

لغت‌نامه. (1377ش). علی‌اکبر دهخدا و همکاران. تهران: مؤسسة لغت‌نامۀ دهخدا. چاپ دوم از دورة جدید.

لودی، شیرعلی‌خان. (1377ش). تذکرة مرآةالخیال. به‌کوشش حمید حسنی و بهروز صفرزاده. تهران: روزنه.

مجد همگر شیرازی. (1375ش). دیوان مجد همگر. به‌کوشش احمد کرمی. تهران: انتشارات ما.

مجمل ‌التواریخ و القصص (از نویسنده‌ای ناشناس). (1318ش). به‌کوشش محمدتقی بهار. تهران: کلالة خاور.

مجیر بیلقانی. (1358ش). دیوان مجیرالدین بیلقانی. به‌کوشش محمد آبادی. تبریز: انتشارات مؤسسة تاریخ و فرهنگ.

محمد طوسی، محمد بن محمود احمد. (1382ش). عجایب ‌المخلوقات و غرایب ‌الموجودات. به‌کوشش منوچهر ستوده. تهران: علمی و فرهنگی. چاپ دوم.

محمود، احمد. (1382ش). داستان یک شهر. تهران: معین. چاپ ششم.

محمود، احمد. (بی‌تا). همسایه‌ها. تهران: امیرکبیر.

محیط طباطبایی، احمد. (1366ش). «زط، جات، کولی». آینده. س 13. ش 1-3. فروردین- خرداد.

مروی، محمدکاظم. (1369ش). عالم‌آرای نادری (3 جلد). به‌کوشش محمدامین ریاحی. تهران: نشر علم. چاپ دوم.

معین، محمد. (1364ش). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر. چاپ ششم.

مغدم، مهمد (مقدم، محمد). (1328ش). گویش‌های وَفس و آشتیان و تفرش. ایران‌کوده (ش 11). تهران: 1318 یزدگردی/1328ش.

مفید بافقی، محمدمفید مستوفی. (1340-1342ش). جامع مفیدی (جلد اول و جلد سوم در دو مجلد). به‌کوشش ایرج افشار. تهران: کتابفروشی اسدی.

ملکشاه سیستانی، حسین بن ملک غیاث‌الدین محمد بن شاه محمود. (1344ش). احیاء الملوک. به‌کوشش منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

منوچهری دامغانی، ابوالنجم احمد بن قوص. (1375ش). دیوان منوچهری. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوّار. چاپ دوم.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. (1356ش). کلیات شمس یا دیوان کبیر (10 جلد). به‌کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر. 2536 [=1356ش]. چاپ دوم.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. (1363ش). مثنوی معنوی (3 جلد). به‌کوشش رینولد. ا. نیکلسون. ویراستاری نصرالله پورجوادی. تهران.

میرزاصالح شیرازی. (1347ش). سفرنامه. به کوشش محمد شهرستانی. تهران: روزن.

نجم دایه، نجم‌الدین ابوبکر بن محمد بن شاهاور بن انوشروان رازی. (1352ش). مرصاد العباد. به‌کوشش محمدامین ریاحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نظامی گنجوی، الیاس‌ بن یوسف. (1377ش). هفت پیکر. به‌کوشش بهروز ثروتیان. تهران: توس.

نفیسی، سعید. (1381ش). خاطرات سیاسی، ادبی، جوانی به روایت سعید نفیسی. به‌کوشش علیرضا اعتصام. تهران: نشر مرکز.

نولدکه، تئودور. (1378ش). تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان. ترجمۀ عباس زریاب. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

هدایت، رضاقلی‌خان. (1339-1340ش). تاریخ روضةالصفای ناصری (از جلد 8 تا جلد 10). تهران: خیّام.

هدایت، رضاقلی‌خان. (بی‌ تا). کتاب فرهنگ انجمن‌آرای ناصری. تهران: کتابفروشی اسلامیه. [افست از روی چاپ سنگی در تهران: کارخانه عالیجاه علی‌قلی‌خان در سال 1288ق.].

هدایت، صادق. (1336ش). حاجی آقا. تهران: امیرکبیر. چاپ چهارم.

هدایت، صادق. (1342ش). نیرنگستان. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.

هه‌ژار. (1391ش). فرهنگ کردی- فارسی. ترجمۀ تورمد هاوگن. تهران: سروش.

واصفی، زین‌الدین محمود. (1349ش). بدایع ‌الوقایع (2 جلد). به‌کوشش الکساندر بلدورف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران و انستیتو خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی. چاپ دوم.

وحشی بافقی، کمال‌الدین. (1347ش). دیوان کامل وحشی بافقی. به‌کوشش حسین نخعی. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.

وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر. (1389ش). ناز و نیاز. به‌کوشش ذبیح‌الله حبیبی‌نژاد. تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.

یغمای جندقی، ابوالحسن بن ابراهیم‌قلی. (1362ش). مجموعه آثار یغمای جندقی (جلد اول، غزلیات، مثنوی‌ها، مراثی، سرداریه و جلد دوم مکاتیب و منشآت). به‌کوشش علی آل‌داوود. مقدّمة جلد اول از باستانی پاریزی. تهران: توس. جلد اول 1357ش و جلد دوم 1362ش.

Digard, Jean- Pierre. (2002). “Gypsies of Persia” Encyclopaedia Iranica, vol. XI, ed. by E.Yarshater, London & New York.

Ivanow,W. (1914).“On the Language of the Gypsies of Qāināt (in eastern Persia)”, Journal of the Asiatic Society of Bengal, Vol. X, pp. 439-55.

Minorsky, V. (1986). “Lūlī”, Encyclopaedia of Islam (EI2), vol. V, Leiden, Brill.