ز مادر نبیرۀ شمیران شهم (فرضیه ای دربارۀ مادر و نیای بهرام گور)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 10، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 200، اردیبهشت 1397، صفحه 137-165   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.71048

نویسنده

محمود حسن آبادی^*

دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

بهرام پنجم (گور) از خودش به عنوان نبیرۀ شمیران شاه نام می­برد و شمیران نام شناخته ­ای نیست. برخی منابع غربی و ایرانی از ازدواج یزدگرد، پدر بهرام، با دختری یهودی خبر داده­ اند. با هدف برانگیختن توجه شاهنامه پژوهان و ایران شناسان، این جستار یافتن پاسخ چند سوال را دنبال کرده است: آیا یزدگرد با دختری یهودی- شوشاندخت- ازدواج کرده و مادر بهرام همین همسر یهودی بوده است؟ شمیران شه که بهرام خود را از سوی مادر، نبیرۀ او دانسته، کیست؟ در این جستار، پس از نگاهی گذرا به منابع و شیوۀ تاریخ­نگاری در ایران، با استناد به اشارات تاریخی و جغرافیایی، به بررسی پادشاهی یزدگرد و بهرام گور و نظرهای مختلف در باب ازدواج یزدگرد با دختری یهودی و شمیران شاه پرداخته­ ایم. نتایج تحقیق بر آن است که شمیران مذکور نام شخص نیست، بلکه نام مکانی است کهن که می­تواند با ایرانویج اسطوره­ای منطبق باشد؛ در این صورت شمیران شاه، پادشاه ایرانیان در آن سرزمین سردسیر، یعنی جمشید بوده است. بهرام با اشاره به شمیران شه به عنوان جد مادری، بر ایرانی بودن و قدمت خاندانش تأکید می­کند – شاید چون شایستگی­ اش برای شاهی از سوی بزرگان مورد تردید واقع شده بود- چنان که پیش از آن ایرانی بودنش را از سوی پدر نیز نشان داده بود.

کلیدواژه‌ها

شهرستان های ایران شهر؛ دارمستتر؛ تلمود؛ یزدگرد؛ بهرام؛ شوشاندخj؛ شمیران شاه

مراجع

ابن اثیر، علی بن محمد. (1384). الکامل فی التاریخ. برگردان سید محمد روحانی. چ سوم. ج 2. تهران: اساطیر.

اوستا، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. (1382). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. دو جلد. چ هفتم. تهران: مروارید.

اوشیدری، جهانگیر. (1371). دانشنامۀ مزدیسنا. تهران: نشر مرکز.

بهار، مهرداد. (1362). پژوهشی در اساطیر ایران. پارۀ نخست. تهران: توس.

-پروکوپیوس. (1365). جنگ‌های ایران و روم. ترجمۀ محمد سعیدی. چ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.

پیرنیا، حسن. (1306). ایران باستانی یا تاریخ ایران از زمان بسیار قدیم تا انقراض دولت ساسانی. 3 ج. طهران: مطبعۀ مجلس.

پیگولوسکایا، ن. (1377). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمۀ عنایت الله رضا. چ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.

تفضلی، احمد. (1389). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

تقوی گیلانی، محمد حسین. (1383). فرهنگ نام‌های شاهنامه. مشهد: عروج اندیشه.

جلیلیان، شهرام. (1394). «افسانۀ مرگ یزدگرد». تحقیقات تاریخ اجتماعی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سال پنجم. شمارۀ دوم. پاییز و زمستان 1394. 32-13.

حمزه اصفهانی، حمزة بن الحسن. (1866). تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیا. به اهتمام کبیر الدین احمد. کلکته: جماعة اشاعة علوم.

خالقی مطلق، جلال. (1391). یادداشت‌های شاهنامه. (11). بخش چهارم. چ دوم. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

خیّام نیشابوری، عمر بن ابراهیم. (1312). نوروزنامه. به سعی و تصحیح مجتبی مینوی. تهران: کتابخانۀ کاوه.

دریایی، تورج. (1383). شاهنشاۀ ساسانی. ترجمۀ مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس.

دیاکونوف، ا. م. (1345). تاریخ ماد. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ. (1383). تاریخ ایران باستان. ترجمۀ روحی ارباب. چ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

روزنبرگ، ف. (1371). «شادخواری در شاهنامه». ترجمۀ محمود حسن‌آبادی. کتاب پاژ. شمارۀ 6. پاییز 1371. صص 136- 112.

زند بهمن یسن. (1370). تصحیح و ترجمۀ محمد تقی راشد محصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

زند وهومن یسن و کارنامۀ اردشیر پاپکان. (1342). ترجمۀ صادق هدایت. تهران: امیرکبیر.

سیفی هروی، سیف بن محمد. (1381). پیراستۀ تاریخنامۀ هرات. به کوشش محمد آصف فکرت. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

شاپورشهبازی، ع. (1391). «دربارۀ خداینامک». ترجمۀ محمود حسن‌آبادی. فصلنامۀ پاژ. دورۀ جدید. سال اول. شمارۀ اول. بهار 1391. صص 34-8.

شهرستان‌های ایران‌شهر. (1388). آوانویسی و ترجمۀ فارسی و یادداشت‌ها از تورج دریایی. ترجمۀ شهرام جلیلیان. تهران: توس.

صدیقیان، مهین‌دخت. (1386). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران به روایت منابع بعد از اسلام. جلد اول: پیشدادیان. چ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. ج 2. چ پنجم. تهران: اساطیر.

عفیفی، رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی. چ دوم. تهران: توس.

فرای، ریچارد نلسون. (1382). تاریخ باستانی ایران. ترجمۀ مسعود رجب نیا. چ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چ چهارم. 8 دفتر. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

فره‌وشی، بهرام. (1370). ایرانویج. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کتاب مقدس. (2007). ترجمۀ ویلیام گلن. فاضل خان همدانی و هنری مارتین. با تجدید نظر کاراپت اوهانس. انگلستان: انتشارات ایلام.

کتاب‌هایی از عهد عتیق. (کتاب‌های قانونی ثانی براساس کتاب مقدس اورشلیم) (1393). ترجمۀ پیروز سیار. تهران: نشر نی.

کریستنسن، آرتور. (1382). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. ویراستار: حسن رضایی باغ بیدی. تهران: صدای معاصر.

کزازی، میرجلال الدین. (1385). نامۀ باستان. ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی. ج 7. تهران: سمت.

کسروی، احمد. (1310). «شناختن نامهای شهرها و دیه‌ها». مجلۀ آرمان. تیر تا شهریور 1310 شمارۀ 8. صص 200-193.

کسروی، احمد. (1352). کاروند. به کوشش یحیی ذکاء. چ اوّل. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

لسترنج. (1367). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان. چ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

مارکوارت، یوزف. (1373). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای تاریخی موسی خورنی. ترجمۀ مریم میراحمدی. تهران: اطلاعات.

محمودآبادی، سید اصغر. (1382). امپراتوری ساسانیان در گزارش‌های تاریخی اسلامی و غربی. اصفهان: افسر.

مستوفی، حمدالله بن ابی بکر. (1364). تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1378). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمه ابوالقاسم پاینده. چ ششم. دو جلد. تهران: علمی و فرهنگی.

معین، محمد. (1326). مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی. تهران: دانشگاه تهران.

نولدکه، تئودور. (1378). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان. ترجمۀ عباس زریاب. چ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

نیوسنر، ج. (1381). «یهودیان در ایران». تاریخ ایران کمبریج از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. ج3. قسمت 2. گردآورنده احسان یارشاطر. ترجمۀ حسن انوشه. چ سوم. تهران: امیر کبیر.

واحددوست، مهوش. (1387). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. چ دوم. تهران: سروش

هوار، کلمان. (1375). ایران و تمدن ایرانی. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.

یارشاطر، احسان. (1363). «چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشی ذکری نیست؟». ایران نامه. ش 10. صص 213-191.

یارشاطر، احسان. (1383). «تاریخ روایی ایران». تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج. جلد سوم قسمت دوم. ترجمۀ حسن انوشه. چ چهارم. تهران: امیر کبیر. صص 587-453.

Ben-Zvi, Itzhak. (1963), The exiled and the redeemed, Philadelphia: The Jewish Publication society of America.

Boyce, Mary and MacKenzie, D. N. (2007). “Darmesteter, James”, in Iranica Encyclopedia, Vol. VII, Fasc. 1, pp. 56-59.

Gafni, Isaiah. (2006). “Political, social, and economic history of Babylonian Jewry, 224-638”, in The Cambridge History of Judaism: Volume 4, The Late Roman-Rabbinic Period, edited by Steven T. Katz, Cambridge: Cambridge University Press, p.p. 792-820.

Gray, L. H. (1916). "Pahlavi Literature", in The Jewish encyclopedia, vol. 9, pp. 462-465, New York and London: Funk and Wagnalls.

Justi, Ferdinand. (1895). Iranisches Namenbuch, Marburg: N. G. Elwert’sche Verlagsbuchhandlung.

Levi, Habib. (1999). Comprehensive History of the Jews of Iran, Ed. Hooshang Ebrami, Trans. George W. Maschke, California: Mazda Publisher.

Markwart. J. (1931). A Catalogue of the Provincial Capitals of Eranshahr, ed. G. Messina, Analecta Orientalia I I I, (Rome, 1931), p.p. 43-4, 96-99, 104-5.

Nahum Zobel, Moshe (2007), “Ashi”, In Encyclopaedia Judaica, 2nd edition, USA: Thomson Gale, Vol. 2, pp. 565-566.

Netzer, Amnon (2007), “Isfahan xviii. Jewish Community”, in Iranica Encyclopedia, Vol. XIV, Fasc. 1, pp. 74-77.

Neusner, Jacob. (1965). A History of the Jews in Babylonia: Vol. 1, Leiden: E.J. Brill.

Neusner, Jacob. (1970). A history of the Jews in Babylonia, Vol. 5, Leiden: E.J. Brill.

Neusner, Jacob. (2007). “Exilarch”, In Encyclopaedia Judaica, 2nd edition, USA: Thomson Gale, Vol. 6, pp. 600-3.

Theodoret. (1854). History of the church (London), Book V, Chapter 39, pp. 245-248.

Widengren, Geo. (1961). "The Status of the Jews in the Sassanian Empire", Iranica Antiqua, I/1961, 117-62.