گزارش جَنگ 572م. در شاهنامه و ویژگی‌های منبع فردوسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 14، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 200، اردیبهشت 1397، صفحه 237-257   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v51i1.80502

نویسنده

فرزین غفوری^*

فرهنگستان زبان و ادب فارسی

چکیده

جنگ 572م. یکی از مهم‌ترین درگیری‌های ایران و روم در عصر ساسانی به شمار می‌رود. تنها گزارش موجود از این جنگ در منابع اوایل دورۀ اسلامی در شاهنامه فردوسی دیده می‌شود و در آثار مورّخان برجسته‌ای همچون طبری، بلعمی، یعقوبی و... هیچ گزارشی از این جنگ وجود ندارد. همین نکته به‌خودی‌خود اهمیت گزارش شاهنامه را آشکار می‌سازد، اما مسائل دیگری نیز در این گزارش نهفته است؛ ازجمله اینکه با وجود درست بودن چارچوب کلی گزارش شاهنامه، ابهام‌های عجیبی در آن به چشم می‌خورد؛ به‌ویژه در زمینه جغرافیای این جنگ. حکیم توس در اوج امانتداری از پیرایش و زدودن ابهام‌ها با توسل به شیوة داستان‌سرایی خودداری کرده و به‌این‌ترتیب شواهد ارزشمندی از کمّ‌وکیف منبع خود به دست داده است که برای پیشرفت مبحث منابع شاهنامه از اهمیت فراوانی برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامۀ فردوسی؛ جنگ‌های ایران و روم؛ خسرو انوشیروان؛ پوستین دوم؛ جغرافیای تاریخی؛ الکارنامج فی سیرة انوشروان

مراجع

ابن‌اثیر، عزالدین علی بن محمد. (2000). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر.

ابن‌خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله‏. (1889). المسالک و الممالک. تصحیح میخائیلیان دخویه. لیدن: بریل.

ابن‌عبری، ابی‌الفرج غریغوریوس بن اهرون الطبیب الملطى. (1992). تاریخ مختصر الدول. تحقیق انطون صالحانى الیسوعى. بیروت: دار الرائد اللبنانی. الطبعه الثانیه.

ابن‌عدیم، عمر بن احمد. ]1900[. بغیه الطلب فى تاریخ حلب، حققه و قدم له سهیل زَکّار. بیروت: دار الفکر.

ابن ‌فقیه. (1416/1996). کتاب البلدان. ابو عبد الله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانى المعروف بابن الفقیه (م 365). تحقیق یوسف الهادى. بیروت: عالم الکتب. ط الأولى.

ابن‌ندیم، آب‍ی‌ی‍ع‍ق‍وب‌ آل‍وارق محمد بن اسحاق. (1352). الفهرست. تص‍حی‍ح‌‌ رض‍ا ت‍ج‍دد. تهران: مروی. الطبعه الثانیه.

پیگولوسکایا، نینا ویکتورونا. (1372). اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران. ترجمه عنایت الله رضا. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

تفضلی، احمد. (1383). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن. چاپ چهارم.

خالقی‌مطلق، جلال. (1386). یادداشت‌های شاهنامه. با همکاری ابوالفضل خطیبی و محمود امیدسالار. تهران: کانون فردوسی (مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی).

طبری، محمد بن جریر. (1960). تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک). تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.

غفوری، فرزین. (1386). «ارزش شاهنامه در گزارش نبرد انطاکیه». نامۀ انجمن. س 7 ش 1 (ویژۀ شاهنامه). بهار 1386.

غفوری، فرزین. (1387). «ارزش شاهنامه در گزارش رویدادهای پس از نبرد انطاکیه». نامۀ انجمن. س 8 ش 1 (ویژۀ شاهنامه). بهار 1387.

غفوری، فرزین. (1397). سنجش منابع تاریخی شاهنامه در پادشاهی خسرو انوشیروان. تهران: میراث مکتوب.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامۀ فردوسی (دفتر هفتم). به کوشش جلال خالقی‌مطلق و ابوالفضل خطیبی. تهران: کانون فردوسی (مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی).

مسعودی، أبوالحسن علی بن حسین. (1365). التنبیه و الإشراف. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ دوم.

مسکویه رازی، ابوعلی احمد بن محمد. (1379). تجارب الأمم و تعاقب الهمم. تحقیق ابوالقاسم امامی. تهران: سروش. الطبعه الثانیه.

مقدسى، مطهر بن طاهر. (بی‌تا). البدء و التاریخ. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.

یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله. (1995). معجم البلدان. بیروت: دار صادر.

یکتایی، مجید. (1352). «مالیۀ ایران در دورۀ اسلامی». بررسی‌های تاریخی. سال هشتم. شمارۀ یکم.

al-Qāḍī, Wadād. (2016). “Non-Muslims in the Muslim Conquest Army in Early Islam”, Christians and Others in the Umayyad State, edited by A. Borrut & F. M. Donner, The Oriental Institute of The University of Chicago.

Baynes, Norman H. (1913). “The Successors of Justinian”, The Cambridge Medieval History (vol. II), planned by J. B. Bury, edited by H. M. Gwatkin & J. P. Whitney, Macmillan, New York.

Canard, M. (1960). “ʿAmmūriya”, in: Encyclopaedia of Islam, Edited by H. A. R. Gibb & others, Leiden, Brill, Second Edition.

Frye, Richard N. (1983). “The Political History of Iran under The Sasanians”, The Cambridge History of Iran, edited by Ehsan Yarshater, vol. III, part 1.

Greatrex, G. & Lieu, S.N.C. (2002). The Roman Eastern Frontier and The Persian Wars (part II, 363-630 AD.), Routledge, London.

Jackson Bonner, Michael Richard. (2011). Three Neglected Sources of Sasanian History in The Reign of Khusraw Anushirvan, Studia Iranica: cahier 46, Association Pour L'avancement Des Études Iraniennes, Paris.

Lukonin, Vladimir G. (1983). “Political, Social and Administrative Institutions, Taxes and Trade”, The Cambridge History of Iran, edited by Ehsan Yarshater, vol. III, part 2.

Sebeos. (1999). The Armenian History Attributed to Sebeos, Translated by R.W.Thomson, historical commentary by James Howard-Johnston, Liverpool University Press, Liverpool.

Theophanes. (2006). The Chronicle of Theophanes Confessor, Cyril Mango & Roger Scott (ed.), Clarendon Press, Oxford, Reprinted.

Theophylact. (1986). The History of Theophylact Simocatta, Translated by Micheal & Mary Whitby, Oxford.

Toumanoff, Cyril. (1954). “Christian Caucasia Between Byzantium and Iran: New Light From Old Sources”, Traditio, Fordham University, vol. 10.