آشفتگی پارادایمی حافظ در برخورد با امر سیاسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 201، مرداد 1397، صفحه 27-50   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v51i4.78965

نویسنده

شمسی پارسا^*

واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران

چکیده

هر انسانی در رابطه با موقعیت اجتماعی سبکی خاص از سیاست ورزی را در دو ساحت نظر و عمل درپیش می­گیرد. حافظ نیز به عنوان متفکر، عارف و شاعر عهد خود، صاحب اندیشه و فعل سیاسی است و هدف این نوشتار بررسی موضع­گیری حافظ نسبت به امر سیاسی، با این پیش فرض است که وی در زمانه ­ای می­زید که هیچ­گونه پیش­فرض و الگوی پارادایمی تثبیت شده ­ای وجود ندارد که به کنش ­ورزی سیاسی وی جهت دهد. در این مقاله نخست مبانی نظری تحقیق بر اساس نظریه پارادایم کوهن تبیین و سپس با به­کارگیری روشی تاریخی، داده ­های مربوط به زندگی حافظ و محیط سیاسی-اجتماعی عصر وی و همچنین شواهد شعری از دیوان که شامل نظریات وی است، جمع­آوری و طبقه­بندی شده، آنگاه با روش توصیفی-تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می­دهد برداشت حافظ از امر سیاسی و تعامل وی با نهاد حکومت در دوره­های مختلف زندگی وی متفاوت بوده است. حافظ گاه خود را به نهاد حکومت نزدیک ساخته است؛ این نزدیکی گاه برای نصیحت و خیرخواهی حاکمان بوده و گاه ستایش و مدح آنان برای به دست آوردن صله و گاهی به سبب احتراز شغل دیوانی بوده است. گاهی نیز حافظ از نهاد قدرت فاصله گرفته و لب به اعتراض و انتقاد از عملکرد آنان پرداخته است. به هر حال این دوری و نزدیکی از سویی به تمایلات درونی او و از سوی دیگر به منش و طرز سلوک حاکمان زمانۀ وی بستگی دارد؛ بنابراین تعامل حافظ با صاحبان قدرت توجیهی بازاندیشانه دارد؛ زیرا مخالفت ­هایش باعث شادی همگان می­شود و مدایح وی نیز به نحوی محبوبیت موقت و یا جنبه­ای از جهات مثبت رجال حکومتی را نشان می­دهد. به طور کلی موضع­گیری­های متفاوت حافظ در برابر سیاست، نشان­گر ناهم­ خوانی­های پیش­فرض­ های ذهنی وی نسبت به امر سیاسی و همچنین الگوهای تثبیت­شده در ذهنیت وی برای کنش سیاسی است که در چاچوب نظریه پاردایمی کوهن می­تواند تبیین شود.

کلیدواژه‌ها

آشفتگی پارادایمی؛ امر سیاسی؛ حافظ؛ دیوان

مراجع

آگامبن، جورجو. (1391). پارادایم چیست. ترجمۀ امیر کمالی و حسین پروانه. روزنامۀ شرق. شمارۀ 1507. 30 فروردین 1391.

پرهام، مهدی. (1382). «پیوند ادب و سیاست: دیدگاه سیاسی حافظ: هم‌زیستی مسالمت‌آمیز». مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی. ش 191 و 192. صص 146-149.

پورنامداریان، تقی. (1384). گمشده لب دریا (تاملی در معنی و صورت شعر حافظ). چ دوم. تهران: سخن.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1373). دیوان. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. به اهتمام شهباز آزادمهر. تهران: باربد.

چالمرز، آلن. (1378). چیستی علم. ترجمۀ سعید زیباکلام. تهران: سمت.

ذوالفقاریان، فاطمه. (1397). سیاست اندیشی حافظ. تهران: نشر فلات.

رستگار فسایی، منصور. (1385). حافظ و پیدا و پنهان زندگی. تهران: سخن.

ریاحی، محمدامین. (1374). گلگشت در شعر و اندیشه حافظ. چ دوم. تهران: انتشارات علمی.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1385). از کوچه رندان (درباره زندگی و اندیشه حافظ). چ یازدهم. تهران: امیر کبیر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1388). این کیمیای هستی. چ سوم. به کوشش ولی الله درودیان. تبریز: آیدین.

صفا، ذبیح‌الله. (1379). تاریخ ادبیات ایران. ج دوم. تلخیص از محمد ترابی. چ دوازدهم. تهران: انتشارات فردوس.

طباطبایی، سید جواد. (1382). درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. چ ششم. تهران: انتشارات کویر.

طباطبایی، سید جواد. (1389). دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران. چ هشتم. تهران: نشر نگاه معاصر.

غنی، قاسم. (1356). تاریخ عصر حافظ (بحث در آثار و افکار و احوال حافظ). چ سوم. تهران: زوار.

مطهری، مرتضی. (1380). عرفان حافظ. چ هیجدهم. تهران: صدرا.

معین، محمد. (1375). حافظ شیرین سخن. چ سوم. به کوشش مهدخت معین. تهران: صدای معاصر.

ملاح، خسرو. (1385). حافظ و عرفان ایرانی. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

کوهن، توماس. (1393). ساختار انقلاب‌های علمی. ترجمۀ سعید زیباکلام. تهران: سمت.

نیک‌دار اصل، محمدحسین. (1388). «تساهل و تسامح در دیوان حافظ». شعرپژوهی (مجله بوستان ادب دانشگاه شیراز). ش 1. صص 179-206.

ولوی، میرحسن. (1395). طرحی از حافظ. تهران: انتشارات زوار.