بررسی فقهی حکم رانت‌خواری با استناد به قاعدۀ لاضرر

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 125، مرداد 1400، صفحه 124-105   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i2.70298

نویسندگان

محمدعلی شیخ الاسلامی¹؛ سید محمد تقی قبولی درافشان (نویسنده مسئول)^{* 2}؛ محمد تقی فخلعی³

¹دانش‌آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مقالۀ حاضر به روش تحلیلی‌توصیفی و با استناد به قاعدۀ لاضرر، حکم تکلیفی و وضعی رانت‌خواری را دنبال می‌کند. قاعدۀ لاضرر از قواعد مسلّم فقهی، دلیل اثبات حرمت رانت‌خواری در مواردی است که منجر به تضییع حقوق دیگران شود. ضمن اینکه باتوجه‌به جریان قاعدۀ لاضرر در عدمیات و همچنین تنقیح مناط و اتکا به بنای عقلا در استدلال به قاعدۀ لاضرر، شخص رانت‌خوار ملزم به جبران خسارت بوده و به‌سبب محروم‌کردن دیگران از حق خود، ضامن ضررهایی است که متوجه آنان کرده‌ است. البته در برخی مصادیقِ رانت سیاسی و اطلاعاتی که تضییع حقی صورت نگیرد، نمی‌توان با استناد به این قاعده قائل به حرمت رانت‌خواری شد.

کلیدواژه‌ها

رانت؛ رانت‌خواری؛ قاعدۀ لاضرر؛ حکم تکلیفیِ رانت‌خواری؛ حکم وضعیِ رانت‌خواری

مراجع

اسحاقی، حسین، «نگاهی به پدیدۀ رانت و رانت جویی در ایران»، رواق اندیشه، ش45، شهریور1384، 21تا31.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، رسائل فقهیّة، قم‌: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم، 1414ق.

ایروانی، محمدباقر، دروس تمهیدیة فی تفسیر آیات الاحکام، قم: دارالفقه، 1328

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، قاعدة الضرر و الاجتهاد و التقلید (کفایة الأصول)، قم: مجمع‌الفکرالاسلامی، بی‌تا.

بجنوردى، حسن‌، القواعدالفقهیة، قم: نشرالهادی، 1419ق.

بروجردی، حسین، قاعدۀ لاضرر و الاجتهاد و التقلید (الحاشیة على الکفایة)، قم: موسسۀ انصاریان، 1412ق.

بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم: دفترآیت‌الله بهجت، 1428ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، بیروت: دارالعلم الملایین، 1410ق.

حسین خان، مشتاق، رانت‌ها، رانت‌جویی و توسعۀ اقتصادی، ترجمۀ محمد خضری، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی، 1386.

حسینی حائرى، کاظم، القضاء فی الفقه الإسلامی، قم: مجمع اندیشۀ اسلامی، 1415ق.

ح‍س‍ی‍ن‍ی‌ م‍راغ‍ی‌، ع‍ب‍دال‍ف‍ت‍اح‌ب‍ن‌ع‍ل‍ی‌، العناوینالفقهیة، قم‌: اسلامی، 1417ق.

حکیم، محسن، قاعدة الضرر و الضرار (حقائق الأصول)، قم: کتابفروشی بصیرتی، 1408ق.

خالصی، محمدباقر، رفع الغرر عن قاعدة لاضرر، قم‌: اسلامی، 1415ق.

خضری، محمد؛ رنانی، محسن، «رانت‎جویی و هزینه‌های اجتماعی آن»، نامۀ مفید، ش45، آذر و دی1383، 45تا80.

خمینى، روح‌الله، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید (الرسائل)، قم‌: اسماعیلیان، 1385ق.

خویى، ابوالقاسم، دراسات فی علم الأصول، به تقریر سیدعلی‌هاشمی شاهرودی، قم‌: مؤسسۀ دائرة المعارف الفقه الاسلامی، 1419ق.

درازن، آلن، اقتصاد سیاسی، اقتصاد کلان، ترجمۀ جعفر خیرخواهان، تهران: موسسۀ عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، 1390.

درویشی، فرهاد، «انقلاب اسلامی و رانت سیاسی»، علوم اجتماعی، ش42، پاییز و زمستان1387، 327تا362.

روحانی، محمدصادق، القواعد الفقهیة (منتقی الاصول)، قم: چاپخانۀ امیر، 1413ق.

سبحان اللهی، محمدعلی، «رانت و بهره‌وری»، مدیریت دولتی، ش1، 1375، 32تا40.

سبحانی تبریزی، قاعدتانفقهیتان، قم: چاپخانۀ خیام، 1408ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، الرسائل الاربع، قم: مؤسسۀ امام صادق، 1415ق.

سبزواری، عبدالاعلی، تهذیب‏الاصول، بیروت، الدارالاسلامیه، 1406ق.

سردارآبادی، خلیل، «قدرت و رانت‌جویی سیاسی»، گزارش، ش167، شهریور و مهر 1384، 30تا33.

سیستانی، علی، قاعدۀ لاضرر و لاضرار، قم: دفتر آیت‌الله سیستانی، 1414ق.

سیستانی، علی، منهاج الصالحین، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

شریعت اصفهانی، فتح‌الله‌‌‌‌‌‌بن‌محمدجواد، قاعدۀ لاضرر، قم: اسلامی، 1410ق.

شریعت‌مدار طهرانی، «قاعدۀ لاضرر و اثرها فی العدمیات»، مطالعات اسلامی، ش57، پاییز1381، 185تا206.

صدر، محمدباقر، قاعدۀ لاضرر و لاضرار، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

طاهرى، حبیب‌الله، حقوق مدنى، قم: اسلامی، 1418ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم ، ملحقات عروة، قم‌: داوری، بی‌تا.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم، حاشیة المکاسب، قم: اسماعیلیان، 1421ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم: آل ‌البیت، 1418ق.

عراقى، ضیاء‌الدین، قاعدۀ لاضرر، قم‌: دفتر تبلیغات اسلامی، 1418ق.

عراقى، ضیاء‌الدین، مقالات‌الاصول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1414ق.

فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد، کتابالعین، قم‌: هجرت، 1410ق.

فرهنگ، منوچهر، فرهنگعلوماقتصادی، چاپ یازدهم، تهران: ذهن آویز، 1388.

کاظمی، مهین‌دخت، «رانت (بانگاهیبهاینمعضلدرایران)»، تازه‌های اقتصاد، ش103، خرداد1383، 53تا65.

محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران: علوم اسلامی، 1406ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر، 1414ق.

مرداوی، علی‌بن‌سلیمان، التحبیر، ریاض: چاپخانۀ رشد، 1421ق.

مرعشی شوشترى، محمدحسن، دیدگاه‌هاى نو در حقوق، تهران: میزان، 1427ق.

مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعدالفقهیة، قم: مدرسۀ امیر‌المـؤمنین، 1411ق.

منتظری، حسینعلی، رسالۀاستفتائات، قم: بی‌نا، بی‌تا.

نائینی، محمدحسین، منیةالطالبفیحاشیةالمکاسب، تهران: محمدیه، 1373ق.

نراقى، احمد‌بن‌محمدمهدى، مشارق الأحکام، قم: کنگره نراقیین ملامهدى و ملااحمد، 1422ق.

نراقى، احمد‌بن‌محمدمهدى، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام؛ قم: اسلامی، 1417ق.

نراقى، احمد‌بن‌محمدمهدى، مستند الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی تا

هاشمی شاهرودى، محمود‌، بایسته‌هاى فقه جزا، تهران: میزان، 1419ق.

هاشمی شاهرودى، محمود‌، مجله فقه اهل بیت، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع)، 1423 ق.  

هاشمی شاهرودى، محمود‌‌، موسوعة الفقه الإسلامی المقارن، قم: مؤسسۀ دایرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع)، 1423ق.

همدمی خطبه‌سرا، ابوالفضل، فساد مالی (علل، زمینه‌ها و راهبردهای مبارزه با آن)، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی، 1384.

یوسفی‌نژاد، علی، «رانت‌خواهی و فساد مالی در اقتصاد ایران»، مصباح، ش64، 145تا167.

1. Pearce David w, (1989), Macmillan Dictionary of Modern Economic, Third edition