تعریف و قلمرو حیله های جنگی و تمایز آن با خیانت در مخاصمات مسلحانه از منظر حقوق بشردوستانه اسلامی در مقایسه با معاهدات بین المللی

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 125، مرداد 1400، صفحه 72-51   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i2.80813

نویسنده

حسین حقیقت پور^*

استادیار دانشگاه یزد

چکیده

جنگ از دیرباز وضعیتی اضطراری محسوب می‌شده و سبب تجویز برخی افعال نامشروع بوده است. ازجملۀ این افعال، به‌کاربردن حیله است که احیاناً بسیار مفید نیز می‌نماید. گاهی یک حیلۀ جنگی سبب کاهش چشمگیر خسارات جانی و مالی جنگ می‌شود. عنصر محوری حیله، فریب طرف مقابل و به‌اشتباه‌انداختن او است؛ با اینکه خیانت جنگی نیز بر همین مبنا استوار است، اما به هیچ روی تجویز نشده؛ بنابراین تعیین قلمرو حیله‌های جنگی در گرو مقایسۀ آن با مفهوم خیانت است. در معاهدات و عرف بین‌المللی، با ارائۀ ضابطه مشخص این دو مفهوم از یکدیگر متمایز می‌شوند. در فقه اسلامی با وجود تفکیک موضوعی و حکمی این دو مفهوم، یافتن ضابطۀ این تفکیک تا حدی دشوار به نظر می‌رسد. در این نوشتار با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و مطالعۀ توصیفی‌تطبیقی آثار فقیهان امامیه و اهل‌سنت، ضابطۀ تمایز حیله و خیانت در حقوق اسلامی، تعیین و با مفاد معاهدات بین‌المللی مقایسه شده است. تمایز مفهومی میان خیانت و حیله و نیز ضابطۀ پیشنهادی در پُروتُکل الحاقی اول به کنوانسیون ژنو دقیقاً منطبق با دیدگاه فقه اسلامی است. 

کلیدواژه‌ها

خیانت جنگی؛ حیلۀ جنگی؛ خدعه؛ غدر؛ حقوق بشردوستانه؛ جهاد؛ کنوانسیون ژنو؛ مقررات لاهه

مراجع

قرآن کریم

نهج البلاغة

ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله‌بن‌محمد، المصنف فی الأحادیث والآثار، به تحقیق کمال یوسف، ریاض: چاپخانۀ رشد، 1409ق.

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: اسماعیلیان، بی‌تا.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر، جواهر الفقه، همراه با العقائد الجعفریة شیخ طوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامى، 1411ق.

ابن‌جزی، محمد‌بن‌احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: دار الارقم، 1416ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد، مسند احمدبن‌حنبل، بیروت: عالم الکتب، 1421ق.

ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد، دعائم الإسلام، قم: آل البیت(ع)، 1385ق.‏

ابن‌شهرآشوب، محمد‌بن‌على، متشابه القرآن و مختلفه، قم: دار البیدار، 1369ق.

ابن‌قطان حلی، محمدبن‌شجاع، معالم الدین فی فقه آل یاسین‌، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1424ق.‌

ابن‌ماجه، محمدبن‌یزید، سنن ابن‌ماجه، به‌تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بی‌جا: دار إحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.

ابن‌منذر، محمدبن‌ابراهیم، الاوسط فی السنن و الاجماع والاختلاف، ریاض: دار طیبة، 1405ق.

ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام، السیرة النبویة، مصر: مصطفى البابی الحلبی، 1375ق.

ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، الخراج، قاهره، المطبعةالسلفیة ومکتبتها القاهرة، 1382ق.

ازدی قرطبی، محمد‌بن‌عیسی، الانجاد فی ابواب الجهاد، بی‌جا: دار الامام مالک، بی‌تا.

اصغری مرزیدره، زینب، «خیانت جنگی در حقوق مخاصمات مسلحانه»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ حقوق دانشگاه علامۀ طباطبایی، تهران: بی‌نا، 1388.

بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل، الجامع الصحیح المختصر، بیروت: دار ابن‌کثیر، 1407ق.

بیهقی، احمد‌بن‌حسین؛ ابن‌ترکمانی، علی‌بن‌عثمان، السنن الکبرى و فی ذیله الجوهر النقی، حیدرآباد هند: مجلس دائرة المعارف النظامیة، 1344ق.

جمشیدی، محمدحسین، مبانی و تاریخ اندیشۀ نظامی در جهان، تهران: دانشکدۀ فرماندهی جنگ و ستاد دورۀ عالی جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1383.

حرعاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، قم: آل‌البیت(ع)، 1409ق.‌

حمیری، نشوان‌بن‌سعید، شمس العلوم، بیروت: دار الفکر المعاصر، 1420ق.

خویى، ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم: مدینة العلم، 1410ق.

دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، گروه مترجمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1376.

الذّیب، جمال، حقوق الانسان زمن الحرب فی الشریعة الاسلامیة، اردن: دار الکتاب الثقافی، بی‌تا.

روسو، شارل، حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمۀ هنجنی، تهران: دفتر خدمات حقوق بین‌الملل، 1369.

زحیلی، وهبه، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، دمشق: دارالفکر، 1419ق.

زهدری حلی، نجم‌الدین‌جعفر، إیضاح ترددات الشرائع، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى، 1428ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، اصول الفقه المقارن فیما لا نصّ فیه، قم: موسسۀ امام صادق (ع)، 1383.

سبحانی تبریزی ، مصادر الفقه الاسلامی و منابعه، بیروت: دارالاضواء، 1419ق.

سبزوارى، عبدالاعلی، مهذّب الأحکام، چاپ چهارم، قم: المنار، 1413ق.

شمس‌الائمه سرخسی، محمدبن‌احمد، شرح السیر الکبیر، بی‌جا: معهد المخطوطات بجامعة الدول العربیة، 1971م.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، حاشیة الإرشاد، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1414ق. ‌

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی ، مسالک الأفهام، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی، 1413ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی ، الروضة البهیة فی شرح اللمعة، قم: کتابفروشى داورى، 1410ق.

شیث خطاب، محمود، الرسول القائد، بیروت: دار الفکر، 1422ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

صدر، محمد، ماوراء الفقه، بیروت: دار الاضواء، 1420ق.

صدر، محمدباقر (1417ق)، اقتصادنا، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان، 1417ق.

صنعانی، عبدالرزاق‌بن‌همام، المصنف، چاپ دوم، هند: مجلس علمی، 1403ق.

ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران: گنج دانش، 1396.

ضیایی بیگدلی، محمدرضا ، حقوق جنگ، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، 1395.

طباطبایی حایری، علی، ریاض المسائل، قم: آل البیت، 1418ق.

طبرسى، احمدبن‌على، الاحتجاج، چاپ اول، مشهد: مرتضى، 1403ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: چاپخانۀ مرتضوی، 1387ق. ‌

طوسی، محمدبن‌حسن ، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

عراقى، ضیاء‌الدین، شرح تبصرة المتعلمین، قم: اسلامى، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة، قم: مؤسسۀ امام صادق، 1420ق. ‌

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف ، تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت(ع)، 1414ق.‌

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف ، قواعد الأحکام، قم: اسلامى، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف ، منتهى المطلب، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.

فاضل لنکرانى، محمد، القواعد الفقهیة، قم: چاپخانۀ مهر، 1416ق.

فقعانى، على‌بن‌على، الدر المنضود، قم: کتابخانۀ علمی امام عصر(عج)، 1418ق.

قرضاوی، یوسف، فقه الجهاد، قاهره: چاپخانۀ وهبة، 2009م.

قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو، 1364.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، قم: دار الحدیث، 1429ق.

کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1422ق.

لکنوی، محمد عبدالحی، عمدة الرعایة علی شرح الوقایة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1971م.

مازندرانى، محمدصالح، شرح الکافی، تهران: کتابخانۀ اسلامی، 1382ق.

مالک بن انس، ابوعبدالله الاصبحی، الموطأ، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، مصر، دار إحیاء التراث العربی، بی تا.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1404ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی ، ملاذ الأخیار، چاپ اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى، 1406ق.

مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری، ابوالحسن، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله (ص)، محقق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تا.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 1402ق.

منتظری نجف­آبادی، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، نشر تفکر‌، 1409ق.

نووی، محیی الدین یحیی، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1392ق.

واقدی، محمدبن‌عمر، المغازی، بیروت: اعلمی، 1409ق.

هنکرتز، ژان ماری و لوئیس دوسوالد بک، حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی، ترجمۀ دفتر امور بین‌الملل قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران و کمیتۀ صلیب سرخ، تهران: مجد، 1387.

Dorman, Knut, Elements of war crime under the Rome Statute of International Criminal Court, Cambridge, 2005