مدیریت سازمانی در اجرای شریعت از منظر فقهی

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 125، مرداد 1400، صفحه 103-73   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i2.79893

نویسنده

عبدالحسین رضائی راد^*

دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

ادیان و مکاتب علاوه بر ارائۀ دستورها، راهکارهای اجرای احکام را نیز مطرح می‌کنند. ازجملۀ این راهکارها در اسلام، امربه‌معروف و نهی از منکر است، همین راهکار بسیار مهم نیز در صورت نپوشاندن جامۀ عمل و فراهم‌نبودن بستر مساعد در جامعه، به تعطیلی یا انحراف می‌انجامد و به‌جای آنکه ضمانت اجرای احکام دیگر باشد، بن‌بست می‌آفریند. این تحقیق با روشی تاریخی‌تحلیلی، ضمن تحلیل جامعه‌شناسانۀ روش‌های اجرای امربه‌معروف و اشاره به ادلۀ قرآنی و فقهی برای تضمین اهداف دین و شریعت، برتری روش سازمانی در اجرای امربه‌معروف در جوامع پیچیده و گستردۀ امروزی را به اثبات می‌رساند و نشان می‌دهد که برای تحقق اهداف بلند و چندلایۀ شریعت، روش فردی و شخصی به‌تنهایی پاسخ‌گو نیست و موجب تعطیلی و حتی انحراف این اصل از مسیر خود است و نتایج معکوس به بار می‌آورد. بنابراین باید ضمن اجرای روش سازمانی و منسجم، از تجربه‌های اجرایی جوامع اسلامی گذشته و سازوکارهای تجربه شده در جوامع بزرگ امروزی مانند قانون احزاب، مطبوعات، سازمان‌های مردم‌نهاد و راه‌های معمول پیشگیری از جرایم محلی در ژاپن و برخی کشورها در تدوین شیوه‌ها و هدف‌گذاری این سازمان کمک گرفت.

کلیدواژه‌ها

سازمان؛ تشکیلات؛ حسبه؛ اجرای شریعت؛ امر به معروف و نهی از منکر سازمانی

مراجع

قرآن کریم

آرمسترانگ، مایکل، مدیریت استراتژیک منابع انسانی، ترجمه دکتر محمد اعرابی، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ دوم، 1390

ابراهیم، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: جاویدان، 1370ق.

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبةالله، شرح نهج البلاغه، به‌تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بی‌جا: مکتبة آیت‌الله‌ العظمی المرعشی النجفی، 1959.

ابن‌اخوه، محمدبن‌محمد، معالم القربة فی احکام الحسبة، بهتحقیق محمود شعبان، بی‌جا: هیئة المصریة العامة للکتاب، 1409م.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، به‌تحقیق لجنة التحقیق، چاپ دوم، بی‌جا: اسلامی، 1410ق.

ابن‌بطوطه، محمدبن‌عبدالله، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، به‌تحقیق: علی المنتظر الکتانی، بیروت: مؤسسة الرساله، 1405ق.

ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد، الفصل فی الملل والنحل والاهواء، بیروت: بی‌نا، 1406ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمان‌بن‌محمد، المقدمه ابن خلدون، محمد پروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352ق.

ابن‌فراء، محمدبن‌حسین، الاحکام السلطانیه، به‌تحقیق محمدحامد فقهی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1403ق.

ابن‌فراء، محمدبن‌حسین، ق‍اه‍ره‌: دارال‍ف‍ک‍ر، 1386ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، البدایة و النهایة، چاپ اول، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

اطروش، حسن، کتاب الاحتساب، به کوشش سر جنت، بی‌جا: بی‌نا، 1953م.

امام الحرمین، عبدالملک‌بن‌عبدالله، الارشاد، به‌تحقیق محمدیوسف موسی؛ علی عبدالعظیم عبدالمجید، قاهره: بی‌نا، 1369ق.

امینی، عبدالحسین، /الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت: دارالکتاب العربی، 1397ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، المکاسب، به‌تحقیق لجنة التحقیق، چاپ اول، قم: باقری، 1415ق.

آیتی اسلامی، عباسعلی، دو از یاد رفته، امربه‌معروف و نهی ازمنکر، تهران: فدک، بی‌تا.

بادکوبه هزاوه، احمد، حسبه در سرزمین‌های شرق اسلامی از آغاز تا سقوط بغداد، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران: بی‌نا، 1376.

باهر، م، «امربه‌معروف در جهان عرب»، مجلۀ ترجمان سیاسی، ش25، بی‌تا، صص 35 -55

بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقی، بلغة الفقیة، شرح ثقلین السید محمد تقی آل بحر العلوم،تهران: صادق، 1403ق.

بروس کوئن، ،درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمۀ محسن ثلاثی، بی‌جا: توتیا، 1395.

البنا، جمال، تجرید البخاری و المسلم من الاحادیث التی لا تلزم، بیروت: الانتشار العربی، 2011م.

بنی حسینی، صادق، ادیان و مذاهب جهان، چاپ اول، قم: وزیری، 1372.

بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، ویراستۀ هادی عالم‌زاده، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، به‌تصحیح دکتر فیاض، چاپ دوم، مشهد: انجمن آثار ملی دانشگاه مشهد، 1356.

پاکتچی، احمد، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1380.

پین، مایکل، فرهنگ اندیشۀ انتقادی از روشنگری تا پسامدرنیته، چاپ اول، تهران: مرکز نشر، 1389.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر، شرح المقاصد، به‌تحقیق عبدالرحمن عمیره، بیروت: بی‌نا، 1409ق.

ثعالبی، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تفسیر الثعالبی، چاپ اول، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1418ق.

جرجانی، علی‌بن‌محمد، شرح المواقف، به‌تحقیق بدرالدین نعسانی، قاهره: بی‌نا، 1320ق.

جزایری، عبدالله‌بن‌نورالدین، التحفه السنیه فی شرح نخبه المحسنیه (مخطوط)، نسخۀ میکروفیلم کتابخانۀ آستان قدس، شمارۀ عمومی در کتابخانه 2269، بی‌تا.

جعفریان،رسول، مقالات تاریخی، قم: الهادی، 1375.

جوان آراسته، حسین، امت و ملت نگاهی دوباره، «مجلۀ حکومت اسلامی»، سال پنجم، ش2، صص158تا173، 1379.

حاجی خلیفه، مصطفی‌بن‌عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1413ق.

حب‌الله، حیدر، فقه امر به معروف و نهی از منکر، ترجمۀ علی الهی خراسانی؛ حسینعلی شیروی، محمدرضا ملایی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1396.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، به‌تصحیح و تعلیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بی‌جا: دارالحیاه التراث العربی، 1403.

حسنی، ابوالحسن، «تعلق خطابات شرعی سیاسی به مکلف سیاسی»، مجلۀ مطالعات انقلاب اسلامی، ش19، زمستان1388، ص62تا43.

خرازی، محسن، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، قم: اسلامی، 1434ق.

خطیب بغدادی، احمدبن‌علی، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب، بی‌تا.

خوانساری، احمد، جامع المدارک، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: صدوق، 1355ق.

خیری، حسن، «بررسیجامعه‌شناختیقانونحمایتازآمران‌ به ‌معروفوناهیانازمنکر» بررسی مسائل اجتماعی ایران، دورۀ ششم، ش2، پاییز و زمستان1394، ص237تا262.

دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، با همکاری کاظم محمدی، بی‌جا: مؤسسۀ نشر، 1404ق.

دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران سازمان لغت‌نامه، 1339.

راغب الاصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا: مرتضوی، 1373ق.

رزاز الواسطی، اسلم‌بن‌سهل، تاریخ واسط، به‌تحقیق کورکیس عواد، چاپ اول، بیروت: عالم الکتب، 1406ق.

رضا، محمدرشید، تفسیرالمنار، قم: مؤسسۀ دارالکتاب، 1412ق.

رضائی‌راد، عبدالحسین، «دولتی شدن امربه‌معروف پیامدها و راهکارها»، مجلۀ پژوهشنامۀ علوم سیاسی، ش21، زمستان1389، ص109تا134.

رضائی‌راد، عبدالحسین ، «آسیب‌شناسی امربه‌معروف ونهی از منکر با نظر به تجربه‌های تاریخی»، مجلۀ مطالعات اسلامی فقه و اصول، ش69، پائیز1384، ص73تا100.

رضائی‌راد، عبدالحسین ، «تحولات نظارت اجتماعی در تمدن اسلامی»، دو فصلنامۀ علمی‌تخصصی اسلام و علوم اجتماعی، ش5، بهار و تابستان1390، ص145تا166.

زمخشری، محمودبن‌عمر، الکشاف، لبنان: دارالمعرفه، بی‌تا.

ساکت، محمدحسین، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد: آستان قدس رضوی، 1365.

سروش، عبدالکریم، حکمت و معیشت، چاپ پنجم، تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط، 1381.

سری، ابوالقاسم، «منصب محتسب در ایران»، مجلۀ حکومت اسلامی، ش13، پائیز1378، ص174تا151.

شریعتی، علی، شیعه مجموعه آثار 7، امت وامامت، چاپ هفتم، تهران: نشر الهام، دفتر تدوین و تنظیم آثار دکتر علی شریعتی، 1384.

شریعتی، علی، شیعه (مجموعه آثار) 7، چاپ هفتم، تهران: الهام، دفتر تدوین و تنظیم آثار دکتر علی شریعتی، 1378.

شهید اول، محمدبن‌مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم: صادق، چاپ سنگی، 1412ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، چاپ اول، نجف: جامعة النجف الدینیه، بی‌تا.

شیخلی، صباح ابراهیم سعید، اصناف در عصر عباسی، ترجمۀ هادی عالم‌زاده، تهران: مرکز نشر دانشگاهی تهران، 1362.

شیزری، عبدالرحمن‌بن‌نصر، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، قاهره: مطبعة اللجنة، به‌کوشش سید الباز العرینی و محمد مصطفی زیاده، 1365ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، به‌تحقیق عباس قوچانی، چاپ هفتم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1367.

صرامی، سیف‌الله، حسبه یک نهاد حکومتی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1377.

طباطبایی، سیدمحمدمحسن، المیزان، بیروت: اعلمی، بی‌تا.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، به‌تحقیق احمد حسینی، تنظیم محمود عادل، تهران: مکتب النشر المرتضویه، 1375.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به‌تحقیق ابراهیم موسوی زنجانی، بیروت: اعلمی، 1407ق.

علی، امیر، مختصر تاریخ العرب و التمدن الاسلامی، قاهره: مطبعة العثمانیة المصریه، 1352ق.

عمید زنجانی، عباسعلی ، جزوۀ حقوق عمومی، تهران: دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران، 1375.

عمید زنجانی ، دیدگاه حکومتی در نظریۀ حسبه»، مجلۀ حکومت اسلامی، ش3، بهار1376، صص14تا20.

عمید زنجانی، فقه سیاسی، تهران: امیر کبیر، 1373.

غزالی، محمدبن‌محمد، احیاء علوم الدین، مصر: مطبعه العثمانیه المصریه، 1352ق.

فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، چاپ ششم، بی‌جا: نشر علمی، 1375.

فیض الاسلام، علینقی، ترجمه وشرح نهج البلاغه امام علی، بی‌جا: بی‌نا، 1383.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، الوافی فی شرح الاصول الکافی، اصفهان: امیرالمؤمنین، 1370.

قاسمی، ظافر، نظام الملک فی الشریعه الاسلامیه، بیروت: دارالنفائس، 1412ق.

قدردان قراملکی، محمدحسن، آزادی در فقه و حدود آن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1382.

قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1352.

قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع الاحکام القرآن، به‌تصحیح احمد عبدالعلیم برزونی، قاهره: درالکتب المصریة، 1373ق.

قلقشندی، احمدبن‌علی، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، بی‌جا: دارالکتب المصریة و وزارة الثقافیة القومیة، بی‌تا.

کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، اصفهان: چاپ سنگی چاپخانۀ مهدوی، بی‌تا.

گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل بیت، 1389.

لقبال، موسی، الحسبة المذهبیة فی بلاد المغرب العربی، بی‌جا: الشرکة الوطنیة للنشر والتوزیع، 1971م.

لمبتون، آن.کی.اس، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سیدعباس صالحی؛ محمدمهدی فقهی، تهران: عروج، 1380.

ماجد، عبدالمنعم، تاریخ الحضارة الاسلامیة فی العصور الوسطی، قاهره: مکتبة الانجلو المصریه، 1972م.

ماوردی، علی‌بن‌حمد، احکام السلطانیة والولایات الدینیة، بی‌جا: بی‌نا، 1908م.

متز، آدام، الحضارة الاسلامیة فی القرن الرابع الهجری (عصرالنهضه الاسلامیه)، بیروت: دارالمکتب العربیة، 1378ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الانوار، بیروت: وفا، 1403ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، نجف: اسماعیلیان، بی‌تا.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه،قم: الاعلام الاسلامی، 1404ق.

مطهری، مرتضی، حماسۀ حسینی، تهران و قم: صدرا، 1368.

مطهری، مرتضی ، ده گفتار، قم: صدرا، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، بیست گفتار، قم: صدرا، بی‌تا.

معلوف، لویس، المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت: بی‌نا، 1908.

مقریزی، احمدبن‌علی، الخطط المقریزیة، بیروت: دارصادر، 856ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ سی‌ودوم،تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1380.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، 1408.

میانجی، احمد، «خمس در کتاب و سنت»، مجلۀ نور علم، دورۀ دوم، ش4، 1363، ص59تا45.

نایینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، با توضیح و پاورقی سیدمحمد طالقانی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، جامع السعادات، نجف: جامعة النجف الدینیه، 1383.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1417ق.

نظام الملک، حسن‌بن‌علی، سیاست نامه، چاپ چهارم، تهران: اساطیر، 1380.

وزارت کشور، پلیس ایران، موجود در کتابخانۀ دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ واحد خراسان، مشهد: بی‌نا، بی‌تا.

همایون، محمدهادی، تبلیغات یک واژه در دو حوزه، چاپ اول، بی‌جا: مرکز چاپ و نشر فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، 1374.

همراه دوست، بهروز، نمائی از حسبه در اسلام و نهادهای آن در جمهوری اسلامی، پایان نامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران: بی‌نا، 1377.

یعقوبی، ابوالقاسم، «حسبه و ولایت فقیه»، فصلنامۀ حوزه، ش85و86، 1377،ص339تا167.

1. Dr.Ulike, fretage،commanding right and forbidding wrong in lslamic thought، department of history SOAS،http://www.History.as.ur/welcome.(2004)

2. Cook. Michael, ،commanding right and forbidding wrong in lslamic thought، cambridgeUniversity press due، published. (February 2001)

3.shafaat،ahmad,commanding good and forbidding evil، HTTP، saif - tripod.com/explore/dawah/.htm. ،(2003)،

4. fa.wikipedia.org.1397/3/20

P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs Encyclopaedia of Islam, Second Edition ,(2017).