بازنگری در تاریخ استقلال فن بدیع در بلاغت اسلامی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 51، شماره 3 - شماره پیاپی 202، آذر 1397، صفحه 97-116   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.74289

نویسندگان

مصطفی جلیلی تقویان¹؛ روح الله هادی^{* 1}؛ محمدرضا ترکی¹؛ علی نوروزی²

¹دانشگاه تهران

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

بسیاری از پژوهش­ گران معاصر بلاغت بر این باورند که علم «بدیع» را سکاکی از علم بیان جدا کرد و بدرالدین بن مالک آن را به عنوان «فن» نامید. این روایت نمی­تواند بازتاب درستی از حقیقت باشد؛ چرا که روند استقلال این علم دست­کم دو قرن پیش از سکاکی آغاز شده بود. علی بن خلف کاتب (ح 427 ق) با جدا کردن تشبیه و استعاره از بخش «بدیع»ِ کتابِ خود یکی از گام­ های اساسی را در این باب برداشته بود. در واقع علت این جدایی به این سبب بود که استعاره در کتاب­ های مشهور بلاغت به دو مبحثِ نامرتبط تعلق داشت؛ از یک سو آن را تحت جنس «مجاز» می­دانستند و از سویی دیگر آن را به چشم یک صنعت بدیعی می­نگریستند. در قرن ششم مطرزی خوارزمی (ف 610 ق) نخستین کسی بود که از این دوگانگی پرسش کرد و به صورتی قاطع استعاره و تشبیه و تمثیل را از قلمرو بدیع خارج نمود. در حوزه منطق نیز مبحث مجاز تحولاتی را از سرگذراند و با ابتکار ابن سینا به بخش «تصورات» و «مبحث الفاظ» راه یافت و در قرن ششم عملاً به مبحثی مستقل تبدیل شد؛ بنابراین سکاکی و ابن مالک در واقع میراث­دارانی بودند که عملاً فقط میوه جدایی علم بدیع از علم بیان را، چیدند. این مسئله نباید ما را به داوری نادرست در خصوص سهم کسانی که در این ماجرا نقشی اساسی داشتند وادارد. هدف از این تحقیق، اصلاح تاریخ بلاغت اسلامی است.
 

کلیدواژه‌ها

تاریخ استقلال علم بدیع؛ منطق؛ استعاره؛ کاتب؛ سکاکی؛ مطرزی

مراجع

ابن سینا، حسین بن عبدالله. (421). الشفاء (المنطق). تحقیق ابراهیم بیومی مدکور، سعید زاید، احمد فواد اهوانی، طه پاشا و ابوالعلاء عفیفی. ج 1 ناشر: نامشخص. قابل دسترسی در سایت کتابخانه دیجیتال نور در این آدرس:

https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/11598

ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1392). اشارات و تنبیهات (منطق). ترجمه و شرح حسن ملکشاهی. ج 2. تهران: سروش.

بغدادی، ابوطاهر. (517). قانون البلاغة فی نقد النثر و الشعر. تحقیق محسن غیاض عجیل. بیروت: موسسة الرسالة

جرجانی، عبدالقاهر. (471). اسرار البلاغة فی علم البیان. السیّد محمّد رشید رضا. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1988

خطیب القزوینی، جلال الدین محمد. (739). الایضاح فی علوم المعانی والبیان والبدیع. ابراهیم شمس الدین. بیروت. 2003

سبکی، بهاء‌ الدین. (773). عروس الافراح. تحقیق عبدالحمید هنداوی. الجزء الثانیة. بیروت: المکتبة العصریة. 1423

سکاکی، محمدبن علی. (626). مفتاح العلوم. حقّقه و علّقه و فهّرسه عبدالحمید هنداوی. بیروت: دارالکتب العلمیة. 1420

ضیف، شوقی. (1383). تاریخ و تطور علوم بلاغت. ترجمه محمدرضا ترکی. تهران: سمت.

عسکری، حسن بن عبدالله. (400؟). الصناعتین الکتابة والشعر. تحقیق علی محمد البجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: المکتبة العصریة. 1419

عمارتی مقدم، داوود. (1395). بلاغت از آتن تا مدینه. تهران: هرمس

فارابی، محمد بن محمد. (329). المنطقیات، حقّقها و قدّم لها. محمد تقی دانش‌پژوه. اشراف محمود مرعشی. ج 3. قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی. 1408

قیروانی، حسن بن رشیق. (463،456؟). العمدة فی محاسن الشعر. الجزء الاول. تحقیق نبوی عبدالواحد نبوی عبدالواحد شعلان. قاهرة: مکتبة الخانجی. 1420

الکاتب، علی بن خلف. (ح 427). موادّ البیان. تحقیق حاتم صالح الضامن. دمشق: دار البشائر. 1424

کندی، یعقوب بن اسحاق. (ح 252). رسائل الکندی الفلسفیة. تحقیق و تعلیق و تقدیم محمد عبدالهادی ابوریدة. قاهرة: مطبعة حسّان

مراغی، محمود احمد حسن. (1991). البدیع فی البلاغة العربیة. بیروت: دار العلوم العربیة

مرغینانی، ابی الحسن نصر بن حسن. (1364). محاسن الکلام، حققه و قدّم له و علّق علیه. محمد فشارکی. اصفهان: فرهنگ‌سرای اصفهان.

مطرزی خوارزمی، ناصربن ابی المکارم عبدالسیدبن علی. (610). الایضاح فی شرح مقامات حریری. نسخه خطی از کتابخانه نور عثمانیه به شماره 4063

مطلوب، احمد. (1384). البلاغة عند السکاکی. بغداد: منشورات مکتبة النهضة

مطلوب، احمد (2010). دراسات بلاغیة ونقدیة. عراق: دار رشید

مفید محمد بن محمد. (413). التذکرة باصول الفقه. محقق مهدی نجف. قم: الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید

کولینی، استفان. تاریخ فکری چیست؟ (2). در این آدرس:

http://farhangemrooz.com/news/32391

فایدئی، اکبری. (1383). نوآوری‌های منطقی ابن سینا و تاثیر آن در منطق ارسطویی. فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز. پیاپی 13. صفحات 84-67. زمستان.

دایرة المعارف بزگ اسلامی. ج 11 و 21

نرم افزار نور حدیث در این آدرس:

https://www.noorhadith.ir