دو امشاسپند خرداد و امرداد و نشانه‌های آنان در شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 51، شماره 3 - شماره پیاپی 202، آذر 1397، صفحه 117-143   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.74440

نویسنده

مرتضی دررودی جوان^*

دانشگاه فرهنگیان دانشکده شهید باهنر

چکیده

در میان آثار ادب فارسی، شاهنامه بی‌شک نزدیک ‌ترین آنها به سامانۀ باور‌شناختی ایران باستان است. در این مقاله کوشیده‌ایم که با استفاده از روش تحلیل محتوا نشانه‌های استوار و گمان‌آمیز دو امشاسپند خرداد و امرداد را در شاهنامه تحلیل نماییم. هدف پژوهش پاسخ به این سؤال است که چرا اندیشۀ امشاسپندان با وجود اهمیت معرفتی آن در متن شاهنامه به حسب ظاهر چنین کم ‌اثر و بی‌فروغ است. در این پژوهش پس از ذکر معانی و ویژگی‌های عمومی امشاسپندان و نیز کارکرد‌های اختصاصی خرداد و امرداد به جست‌و ‌جوی نشانه ‌های آشکار و پنهان این دو امشاسپند در شاهنامه پرداختیم. علاوه بر یافتن تنها ذکر صریح این دو امشاسپند در شاهنامه، تمامی مواردی که ویژگی ‌های عمومی امشاسپندان و اختصاصات این دو را در بر دارند شمارش کردیم و پس از محاسبۀ میزان بسامد آنها به تحلیل محتوایی و مفهومی یافته ‌ها پرداختیم. در اثر این پژوهش، نتایجی همچون یافتن تنها یادکرد امشاسپندان در داستان کیخسرو و پیوند آن با کمال و جاودانگی وی، حضور کارکرد مذهبی و باور‌شناختی امشاسپندان و عدم تلقی فلسفی و هستی‌شناختی از آنان، وجود هشت یادکرد از امشاسپند خرداد به عنوان خرداد‌ماه و خرداد‌روز و عدم یادکرد امرداد در این معانی و دست‌یافت‌ های دیگر حاصل گردید.

کلیدواژه‌ها

خرداد؛ کمال؛ امرداد؛ جاودانگی؛ ویژگی های عمومی؛ ویژگی های اختصاصی

مراجع

آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد. (1385). تاریخ اساطیر ایران. تهران: سمت.

اکبری مفاخر، آرش. (1389). «هستی‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملی بر پایۀ شاهنامۀ فردوسی». کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی. ش21. صص 61 ـ 88‌.

اوشیدری، جهانگیر. (1371). دانشنامۀ مزدیسنا. تهران: مرکز.

ایرانی، دینشاه. (1361). فلسفۀ ایران باستان. چ پنجم. تهران: فروهر.

باردن، لورنس. (1374). تحلیل محتوا. ترجمۀ ملیحه آشتیانی و محمد یمنی‌دوزی سرخابی. چ اول. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

بویس، مری. (1376). تاریخ کیش زرتشت. مترجم: همایون صنعتی‌زاده. چ دوم. تهران: طوس.

بویس، مری. (1386). زرتشتیان، باورها و آداب دینی آنها. ویراست دوم. ترجمۀ عسکر بهرامی. چ نهم. تهران: ققنوس.

بهار، مهرداد. (1375). ادیان آسیایی. چ دوم. تهران: چشمه.

بهار، مهرداد. (1376). جستاری چند در فرهنگ ایران. چ سوم. تهران: فکر روز.

بهار، مهرداد. (1380). بندهشن. فرنبغ دادگی. چ دوم. تهران: طوس.

بهار، مهرداد. (1386). پژوهشی در اساطیر ایران. چ ششم. تهران: آگاه.

بیرونی، ابوریحان. (1352). آثـار البـاقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت صیرفی. تهران: کتابخانه‌ خیام.

پورداوود، ابراهیم. (1354). گاتاها. تهران: دانشگاه تهران.

پورداوود، ابراهیم. (1356). یسنا. دو ج. به کوشش بهرام فره‌وشی. تهران: دانشگاه تهران.

پورداوود، ابراهیم. (1356). یشت‌ها. دو جلد. به کوشش بهرام فـره‌وشی. چ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

تفضلی، احمد. (1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

تفضلی، احمد. (1380). ترجمۀ مینوی خرد. چ دوم. تهران: افراسیاب.

دلاور، علی. (1374). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. چ اول. تهران: رشد.

دهخدا، علی اکبر. (1330). لغت‌نامه. تهران: چاپخانۀ مجلس.

دوست‌خواه، جلیل. (1362). اوستا. نامۀ مینوی آیین زرتشت. چ چهارم. تهران: مروارید.

دوست‌خواه، جلیل. (1385). گزارش و پژوهش اوستا. چ دهم. تهران: مروارید.

دوفوشه‌کور، شارل هانری. (1374). «اخلاق پهلوانی و اخلاق رسمی در شاهنامۀ فردوسی». تن‌ پهلوان‌ و روان خردمند. ویرایش شاهرخ مسکوب. تهران: طرح نو. صص 10 ـ 16‌.

رضی، هاشم. (1346). فرهنگ اعلام اوستا. چ اول. تهران: فروهر.

ریاحی، محمد امین. (1375). فردوسی: زندگی، اندیشه و شعر او. تهران: طرح نو.

سخایی، مژگان. (1382). «آموزۀ توحید در دین زرتشتی». حکمت سینوی. ش23. صص130ـ 152.

سرامی، قدم‌علی. (1388). از رنگ گل تا رنج خار. شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه. چ پنجم. تهران: علمی و فرهنگی.

سهرابی، نصیرا. (1387). تحلیل و بررسی آراء فلسفی ایرانی پیش از اسلام در شاهنامۀ فردوسی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. به راهنمایی بهزاد معینی سام. همدان: دانشگاه بوعلی سینا - دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.

سهروردی، شهاب الدین یحیی. (1372). مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق. ج اول تا چهارم. به تصحیح نجفقلی حبیبی و هانری کوربن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شعبانلو، علی‌رضا. (1391). «بازتاب اسطوره آفرینش آیین زروانی در داستان اکوان دیو». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س 8. ش 26. صص96 ـ 115.

شیر خدایی، ملیحه و بخشعلی قنبری. (1391). «نام‌های اهورامزدا در اوستا». پژوهش‌نامۀ ادیان. ش 12‌. صص 79 ـ 96‌.

صفا، ذبیح اللّه. (1363). حماسه‌سرایی در ایران. چ چهارم. تهران: امـیرکبیر.

فردوسی، ابوالقاسم. (1377). شاهنامه. بر اساس چاپ مسکو. تحت نظر ی.ا.برتلس. در یک دورۀ چهار جلدی. چ اول. تهران: سوره.

قادری، حاتم و تقی رستم‌وندی. (1385). «اندیشۀ ایران‌شهری، مختصات و مؤلفه‌های مفهومی». فصل‌نامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا. س 16. ش59. صص123 – 148.

قاسم‌پور، محدثه. (1388). بازتاب دین و فرهنگ مزدایی در شاهنامه. (بررسی تطبیقی باورها، آیین‌ها و اندرز‌های شاهنامه با اوستا، متون پهلوی و پازند). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد به راهنمایی حسین حیدری. کاشان: دانشگاه کاشان - دانشکدۀ علوم انسانی.

کزازی، میر جلال الدین. (1388). نامۀ باستان، گزارش و ویرایش شاهنامۀ فردوسی. ج چهارم. چ سوم. تهران: سمت.

معین، محمد. (1363). فرهنگ معین. چ ششم. تهران: امیر‌کبیر.

معین، محمد (1384). مزدیسنا و ادب پارسی. به کوشش مهدخت معین. چ چهارم. تهران: دانشگاه تهران.

مکنزی، دیویدنیل. (1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. چ اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مهر، فرهنگ. (1384). دیدی نو از دینی کهن، فلسفۀ زرتشت. چ ششم. تهران: جامی

ویدن‌گرن، گئو. (1377). دین‌های ایران باستان. ترجمۀ منوچهر فـرهنگ. تهران: آگاهان ایده.

هینلز، جان. (1373). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آمـوزگار و احـمد تفضلی. چ سوم. تهران: چشمه.

Bartholomae, Christian. (1961). Altiranisches Wörterbuch. Berlin