تعزیر منصوص شرعی؛ حد یا تعزیر؟ (بازپژوهی فقهی تبصرۀ 2 مادۀ 115 قانون مجازات اسلامی)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 53، شماره 3 - شماره پیاپی 126، مهر 1400، صفحه 47-27   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i3.85233

نویسندگان

مجتبی جاویدی^{* 1}؛ ابوطالب بنی اسدی²

¹استادیار دانشگاه شیراز

²دانشجوی کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه شیراز

چکیده

در خصوص برخورد «حدگونۀ» قانونگذار با «تعزیرات منصوص شرعی» در تبصرۀ 2 مادۀ 115 قانون مجازت اسلامی، این پرسش مطرح می‌شود که اساساً ماهیت تعزیرات منصوص شرعی و وجه تمایز آن از حدود مصطلح چیست؟ در منابع فقهی رویکردهای مختلفی اتخاذ شده است: 1. حدی‌بودن موارد منصوص؛ 2. تعزیری و مقدربودن آن‌ها؛ 3. تعزیری و غیرمقدربودن آن‌ها. در این پژوهش رویکرد فعلی قانونگذار و نظر فقهی شورای نگهبان در خصوص «تعزیرات منصوص شرعی» به‌روش توصیفی‌تحلیلی‌انتقادی و با رویکردی اجتهادی، نقد و پس از جمع‌بندی آرای مختلف فقهی، نتیجه‌گیری شده است. بر اساس نتایج حاصل از این تحقیق، «تعزیرات منصوص شرعی» همانند دیگر تعزیرات، مطلقاً منوط به رأی حاکم شرع است؛ لذا برخورد حدگونۀ قانونگذار با آن‌ها و تأسیس نوع جدیدی از مجازات تعزیری در تبصرۀ 2 مادۀ 115 قانون مجازات اسلامی محل اشکال است.

کلیدواژه‌ها

تعزیر منصوص شرعی؛ حد؛ تعزیر؛ فقه امامیه؛ قانون مجازات اسلامی؛ شورای نگهبان

مراجع

قرآن کریم

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

پژوهشکدۀ شورای نگهبان، مبانی نظرات شورای نگهبان در خصوص قانون مجازات مصوب 92، تدوین و تنقیح جمعی از پژوهشگران، چاپ اول، تهران: پژوهشکدۀ شورای نگهبان، 1392.

تبریزى، جواد، أسس الحدود و التعزیرات، چاپ اول، قم: دفتر مؤلف، 1417ق.

جاویدی، مجتبی و مهدی حمیدی، «نسبت تعزیر با نهی از منکر در فقه امامیه»، پژوهشنامۀ حقوق اسلامی، س18، ش1، 1396، ص108تا81.

جمعی از نویسندگان، تعزیرات از دیدگاه فقه و حقوق جزا، چاپ دوم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.

جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ اول، بیروت: دارالعلم للملایین، 1410ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، چاپ اول، قم: آل‌البیت، 1409ق.

حسینی، سیدمحمد، «حدود و تعزیرات (قلمرو، انواع، احکام)»، فصلنامۀ حقوق دانشگاه تهران، دورۀ‌ 38، ش1، 1387، ص125تا145.

خویى، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، چاپ سوم، قم: إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1428ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، ، بی‌جا: المکتبة الرضویة، بی‌تا.

روحانى، صادق، فقه الصادق علیه‌السلام، چاپ اول، قم: دارالکتاب مدرسه امام صادق(ع)، 1412ق.

ساریخانی، عادل و روح‌الله اکرمی، «بررسی فقهی حقوقی تعزیرات با تأکید بر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392»، پژوهشنامۀ حقوق کیفری، س5، ش2، 1393، ص162تا139.

ساریخانی، عادل و محمدهادی توکل‌پور، «مفهوم‌شناسی تعزیرات منصوص شرعی با تأکید بر نظر‌های شورای نگهبان»، فصلنامۀ دانش حقوق عمومی، س5، ش14، 1395، ص95تا115.

سبزوارى، عبدالأعلى، مهذّب الأحکام، چاپ چهارم، قم: المنار، 1413ق.

شفتى، محمدباقر، مقالۀ فی تحقیق إقامة الحدود فی هذه الأعصار، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1427ق.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چاپ اول، قم: مؤسسۀ المعارف الإسلامیة، 1413ق.

شوشترى، محمدتقى، النجعۀ فی شرح اللمعۀ، چاپ اول، تهران: کتاب‌فروشى صدوق، 1406ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

طباطبایى، على‌بن‌محمد، ریاض المسائل (ط-الحدیثی)، چاپ اول، قم: آل‌البیت، 1418ق.

طبسى، نجم‌الدین، السجن و النفی فی مصادر التشریع الإسلامی، چاپ اول، قم: بوستان، بی‌تا.

طوسى، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.

طوسى، محمدبن‌حسن ، تهذیب الأحکام، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب‌ ‌الإسلامیة، 1407ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، چاپ اول، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.

فاضل موحدى لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة-الحدود، چاپ اول، قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار، 1422ق.

کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی (ط-الإسلامیة)، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

گلپایگانى، محمدرضا، الدر المنضود فی أحکام الحدود، چاپ اول، قم: دار القرآن الکریم، 1412ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن، المعتبر فی شرح المختصر، چاپ اول، قم: سیدالشهداء(ع)، 1407ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن ، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

محقق داماد، مصطفى، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، 1406ق.

مرتضی زبیدى، محمدبن‌محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول، لبنان: دارالفکر، 1414ق.

مشکینى، على، مصطلحات الفقه، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

مقدس اردبیلى، احمدبن‌محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.

مکارم شیرازى، ناصر، أنوار الفقاهة-کتاب الحدود و التعزیرات، چاپ اول، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب، 1418ق.

مکارم شیرازى، ناصر، تعزیر و گسترۀ آن، چاپ اول، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب، 1383.

منتظرى، حسینعلى، کتاب الحدود، چاپ اول، قم: دارالفکر، بی‌تا.

موسوی اردبیلى، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ دوم، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید(ره)، 1427ق.