چرخیات

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 205، مرداد 1398، صفحه 105-137   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v52i2.83774

نویسنده

علی اکبر احمدی دارانی^*

دانشگاه اصفهان

چکیده

«چرخیات» نوعِ ادبی ناشناخته ­ای در تاریخ ادبیات فارسی است.با آنکه در تمام دوره ­های شعر فارسی(از آغاز تا پایان دورة قاجار)نمونه ­هایی از چرخیات می­توان یافت؛امّا به سبب آنکه تا قرن نهم، نام مشخصی بر آن ننهاده ‌اند­، ناشناخته مانده است. چرخیات شعری است، در قالب قصیده که شاعر،چرخ (=آسمان) و ستارگان و بروج فلکی را توصیف می­کند و گاه با نیروی خیال، به معراج می­رود (= معراج الخیال) تا مدحِ ممدوح را از زبان چرخ و آنچه در آن است، بیان کند. در این مقاله برای نخستین بار، چرخیاتی از معروف­ترین شاعران زبان فارسی، از لابه­لای دیوان ­ها و تذکره ­ها استخراج شده است تا به این پرسش­ها پاسخ داده شود که نخستین نمونة چرخیات،از چه زمانی پدید آمده است و سابقة کاربرد این نام، برای این نوع شعر از کجاست؟ موضوع و محتوای چرخیات چیست و مخاطب آن کیست؟ چرخیات در سیر تاریخی خود، چه دگرگونی ­هایی را پذیرفته است و مناسبات متون در این نوع شعر، چگونه است؟ آیا چرخیات در ساختار سنّتی قصیده ­های مدحی و صرفاً در تشبیب قصیده ­ها، نمودار شده یا در دوره­ های بعد، کلّیت شعر را فرا گرفته است و به صورت نوع ادبی مستقلّی در شعر فارسی نمایان شده است؟

کلیدواژه‌ها

نوع ادبی؛ چرخیات؛ فلکیات؛ معراج الخیال؛ ، نظام استرآبادی

مراجع

آذری اسفراینی، حمزة‌ بن علی. (1389).دیوان. تحقیق و تصحیح محسن کیانی- سیّدعباس رستاخیز. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

ابن حسام، محمّد بن حسام‌الدّین.(1366). دیوان. به اهتمام احمد احمدی بیرجندی- محمّدتقی سالک. مشهد: انتشارات ادارة کل حجّ و اوقاف و امور خیریۀ استان خراسان.

ابوهلال عسکری.(1989).دیوان المعانی. بی‌جا: دارالاضواء.

احمدی دارانی، علی‌اکبر.(1396). «شعر فتح».نقد ادبی. س10. ش 39. ص13-60.

ادیب صابر، صابر بن اسماعیل.(بی‌تا).دیوان. به تصحیح و اهتمام محمّدعلی ناصح. تهران: مؤسسة مطبوعات علمی.

امامی هروی، محمّد بن ابی‌بکر.(1394).دیوان. به کوشش عصمت خوئینی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

انوری، محمّد بن محمد.(1372).دیوان. به اهتمام محمّدتقی مدرّس رضوی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین محمّدبن محمّد.(1389).عرفات العاشقین و عرصات العارفین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد. تهران: میراث مکتوب و کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

بداؤنی، عبدالقادر بن ملوکشاه.(1868).منتخب التواریخ. به تصحیح احمدعلی صاحب. کلکته: کالج پریس.

بدر شروانی. (1397).دیوان. تحقیق و تصحیح فاطمه مجیدی.تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

بسحاق اطعمه، احمدبن حلّاج.(1392). کلّیات. تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

بشری، جواد.(1388). «دیوان سرایندگان قدیم در دستنویسی تازه از خلاصة الأشعار».آینة پژوهش. دورة دوّم. شمارۀ 120. ص 2-31.

بهار، محمّدتقی. (1394). دیوان. به اهتمام چهرزاد بهار. تهران: انتشارات توس.

پورجوادی، نصرالله.(1393).زبان حال در عرفان و ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم.

تأثیر تبریزی، میرزا محسن.(1373).دیوان. تصحیح امین‌پاشا اجلالی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

تجلّی شیرازی، علیرضا بن حسین.(1372). «معراج الخیال». [تصحیح] محسن ناجی نصرآبادی.مجموعه رسائل فارسی. دفتر سوّم. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی. ص 136-152.

تونی، موالی.(1396).دیوان. تحقیق و تصحیح سیدرضا صداقت‌حسینی و حسین قوامی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و ادارة کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی.

ثعالبی، عبدالملک بن محمّد.(1983). یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر. شرح و تحقیق مفید محمد قمیحه. بیروت دارالکتب العلمیه.

جنگ قصاید و غز‌ل‌های همانند فارسی یا مجمع القصاید و الغزلیات. نسخة خطّی. محفوظ در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. به شمارة 9596.

حُصری، ابراهیم بن علی.(1953). زهرالآداب و ثمر الألباب. عارضه بمخطوطات القاهره و حققه و ضبطه و وضع فهارسه علی محمد البجاوی. بی‌جا. دار احیاء الکتب العربیه.

خواجوی کرمانی، محمود‌ بن علی. (1369).دیوان. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: انتشارات پاژنگ.

خواندمیر، غیاث‌الدّین بن همام‌الدّین. (1333).حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. تهران: انتشارات کتابخانة خیّام.

دانش‌پژوه، محمّدتقی. (1364).فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. جلد هفدهم. تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

درایتی، مصطفی. (1389). فهرست دست‌نوشتهای ایران (دنا). تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

درایتی، مصطفی. (1391).فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران(فنخا).تهران: سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران.

دولتشاه، دولتشاه بن بختیشاه.(1382).تذکرة الشّعراء. به اهتمام و تصحیح ادوارد براون. تهران: انتشارات اساطیر.

ذوالفقار شروانی، حسین‌بن علی. (1934).دیوان. ویرایش و مقدمه ادوارد ادواردز. لندن:PRINTED BY ORDER OF THE TRUSTEES.

رستاخیز، عباس. (1391). «اشعار بازیافته از میرحاج هروی متخلّص به اُنسی».پیام بهارستان. دورة2. سال5. شمارة18. ص201- 230.

رشید وطواط، محمّد بن محمّد. (1339). دیوان. با مقدمه و مقابله و تصحیح سعید نفیسی. تهران: کتابخانة بارانی.

زرقانی، مهدی و جواد زرقانی. (1396). «رویکرد ژانری در مطالعات تاریخ ادبی».نامة فرهنگستان. دورة شانزدهم. شمارة 2. شمارة مسلسل62. ص 36- 56.

سام میرزای صفوی. (1384).تذکرة تحفة سامی. تصحیح و تحشیة رکن‌الدّین همایون‌فرّخ. تهران: انتشارات اساطیر.

سفینۀ بولونیا. (1393). به کوشش ایرج افشار، محمّد افشین‌وفایی و شهریار شاهین‌دژی. تهران: سخن.

سلیمی تونی، حسن بن سلیمان. (1390).دیوان. به کوشش عباس رستاخیز. با مقدمة حسن عاطفی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

سیف اسفرنگی. (1396).دیوان. تصحیح انتقادی فرزاد جعفری. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شانی تکلّو، وجیه‌الدّین نسف آقا.(1390). دیوان. تصحیح امیربانو کریمی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

شروانی، عبدالّلطیف.‌(1374).رسالة حلّ ما ینحل. به کوشش آیةالله حسن‌زادة آملی. میراث اسلامی ایران. به کوشش رسول جعفریان. قم: کتابخانة حضرت آیةالله مرعشی نجفی. ص 19-72.

شروانی، عبدالّلطیف. (1390).حلّ ما ینحل: شرحی مستوفی بر قصیدة نونیّة ابوالمفاخر رازی. مقدمه تصحیح و تعلیقات فاطمه کوپا. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شکفته، صغری بانو.(1384). شرح احوال و آثار فارسی امیرعلیشیر نوایی متخلّص به فانی. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

صبا، فتحعلی‌بن محمد.(1341). دیوان. مصحّح محمّدعلی نجاتی. تهران: انتشارات اقبال.

صفا، ذبیح‌الله.(1373).تاریخ ادبیات در ایران. تهران: انتشارات فردوس.

عبید زاکانی.(1999). کلیات. به اهتمام محمّدجعفر محجوب. نیویورک: Bibliotheca Persica Press.

عوفی، محمّدبن محمّد. (1361).لباب الألباب. به سعی و اهتمام ادوارد براون. تهران: کتابفروشی فخر رازی.

فاخوری، حنا.(1396).تاریخ ادبیات زبان عربی. ترجمة عبدالمحمّد آیتی. تهران: انتشارات توس.

فخرالزمانی، عبدالنّبی بن خلف.(1392).طراز الأخبار. مقدمه و تصحیح و تعلیقات سیدکمال حاج‌سیدجوادی. تهران: فرهنگستان هنر و پژوهشکدة هنر.

فرید احول.(1381). دیوان. به اهتمام و تصحیح محسن کیانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فلکی شروانی، نجم‌الدّین محمّد.(1345).دیوان. به اهتمام و تصحیح و تحشیة طاهری شهاب. تهران: کتابخانة ابن سینا.

کمال‌الدّین اسماعیل، اسماعیل‌ بن محمّد(1348).دیوان. به اهتمام حسین بحرالعلومی. تهران: انتشارات کتابفروشی دهخدا.

کوفی، محمّد بن سلیمان.(1412).مناقب الإمام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب. قم: مجمع إحیاء الثقافة الاسلامیة.

لطف‌الله نیشابوری.(1390).دیوان (چاپ عکسی). به کوشش رسول جعفریان. تهران: کتابخانه. موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

مجیرالدّین بیلقانی. (1358).دیوان. تصحیح و تعلیق محمّد آبادی. تبریز: مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران.

محمّد بن یغمور (1395).سفینة ترمد. به کوشش امید سروری. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.

مسعود سعد سلمان.(1364).دیوان. به اهتمام مهدی نوریان. اصفهان: انتشارات کمال.

مظاهری، جمشید و شهلا حاج‌طالبی. (1392). «تجلّی شیرازی (شرح احوال و معرفی آثار او)». آینۀ میراث. سال یازدهم. شمارۀ اوّل. پیاپی52. ص 261- 281.

میرخواند، محمّد بن خاوندشاه.(1380).تاریخ روضة الصّفا. تصحیح و تحشیة جمشید کیانفر. تهران: انتشارات اساطیر.

مؤتمن، زین‌العابدین.(1364).شعر و ادب فارسی. تهران: انتشارات زرّین.

ناصر بخارایی، ناصر.(1353).دیوان. به کوشش مهدی درخشان. تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.

نظام استرآبادی.(1391).دیوان. تحقیق و تصحیح شایسته ابراهیمی و مرضیه بیک‌وردی‌لو. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

واصفی، محمود بن عبدالجلیل. (1350). بدایع الوقایع. تصحیح الکساندر بلدروف. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

واله اصفهانی، محمّدیوسف بن حسین. (1372).خلد برین. [به] کوشش میرهاشم محدّث. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

هلالی جغتایی، بدرالدّین. (1375). دیوان. تصحیح و مقدمه سعید نفیسی، تهران: انتشارات سنایی.