طبلِ باز: یک ابزار و دو کاربرد (با تکیه بر بیتی از شاهنامۀ فردوسی)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 52، شماره 4 - شماره پیاپی 207، بهمن 1398، صفحه 87-105   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v52i4.83932

نویسنده

محمود عالی پور^*

دانشگاه اصفهان

چکیده

این نوشتار کوششی برای دریافت مفهوم دیگری از واژۀ «طبلِ­ باز» بوده که در فرهنگ­ها وارد نشده است. هرچند که در لغت­نامه­ها به معنا و کاربرد «طبلِ ­باز» به عنوان ابزاری برای شکار پرندگان، پرداخته­اند، امّا جای­گیری این واژه در بیت زیر از شاهنامۀ فردوسی و ابهاماتی که برای شارحان شاهنامه به­وجود آورده بود، بهانه‌ای شد که نگارنده جستاری تازه را دربارۀ این واژه پی­گیرد و ضمن بررسی معنای مضبوط در واژه­نامه­ها، با ارائۀ شواهد گوناگون از آثار نظم ­و ­نثر متون فارسی ­و ­عربی، بیان کند که «طبلِ­ باز» تنها در شکارگاه استفاده نمی‌شده است و می­توان کاربرد دیگری از این ابزار را در صحنه­های نبرد متون حماسی، تاریخی و داستان­ها مشاهده کرد.
فردوسی می­گوید:  





چو خورشید بر چرخ بگشاد راز


 


سپهدار جنگی بزد طبلِ باز

کلیدواژه‌ها

شاهنامۀ فردوسی؛ طبلِ باز؛ باز؛ شکار؛ نبرد

سایر فایل های مرتبط با مقاله

83932-متن مقاله به فرمت PDF-382634-1-10-20200901.pdf

مراجع

ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد. (1389). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: اساطیر.

ابن‌بلخی. (1385). فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: اساطیر.

ابن تغرى بردى، یوسف. (1392). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة. ج16. قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، الموسسة المصریة العامة.

ابن‌طولون، محمدبن‌علی. (1404). اعلام‌الوری بمن ولی نائباً من‌الاتراک بدمشق‌الشام‌الکبری. چاپ دوم. تحقیق محمداحمد دهمان. دمشق: دارالفکر.

ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد. (1426). ‌الحوادث‌الجامعه. تحقیق بشار عوادمعروف و عماد عبدالسلام. قم: رشید.

ارّجانی، فرامرز بن خداد. (1363). سمک عیار. ج5. تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: آگاه.

اسدی طوسی. (1354). گرشاسپ‌نامه. به‌اهتمام حبیب یغمائی. تهران: کتابخانۀ طهوری.

اسفزاری، معین‌الدین محمّد زمچی اسفزاری. (1339). روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه‌الهرات. ج 2. تصحیح سید محمّدکاظم امام. تهران: دانشگاه تهران.

انوری، اوحدالدین علی بن محمد. (1347). دیوان. ج1. به‌اهتمام محمّدتقی مدرس رضوی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتب.

بازیارالعزیز بالله فاطمی. (1416). البَیزَره. چاپ دوم. تحقیق محمدکردعلی. بیروت: دار صادر.

بدرالدین‌العینی، محمود‌‌بن‌‌احمد. (1409). عقدالجمان فی‌ تاریخ اهل‌الزمان. ج4. تصحیح محمّد محمّدامین، قاهره: الهیئه‌المصریه العامه لکتاب.

بنداری، فتح بن علی. (1970). الشاهنامه. جزء ثانی. تصحیح عبدالوهاب عزام. تهران: کتابخانۀ اسلامی.

بیات، بایزید. (1382). تذکرۀ همایون و اکبر. تصحیح محمّدهدایت حسین. تهران: اساطیر.

بیغمی، محمّد بن احمد. (1341). داراب‌نامه. ج2. تصحیح ذبیح‌الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

بیغمی، محمّد بن احمد. (1388). فیروزشاه‌نامه. به‌کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: چشمه.

پادشاه، محمّد. (1336). فرهنگ آنندراج. ج4. زیر نظر محمّد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانۀ خیام.

تاریخ آل سلجوق در آناطولی. (1377). تصحیح نادره جلالی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

تتوی، احمد بن نصرالله. (1382). تاریخ اَلفی. ج7. به‌تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: علمی و فرهنگی.

خالقی‌مطلق، جلال. (1389). یادداشت‌های شاهنامه. بخش چهارم. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

خزنداری، امیرشهاب‌الدین قرطای العزّی. (1426). تاریخ مجموع‌النوادر ممّا جری‌ للأوائل و الأواخر. ج1. تحقیق محمّد‌الحجیری و هورست هاین. بیروت: سلسله‌النشرات‌الاسلامیه.

خواجوی کرمانی. (1370). همای‌و‌همایون. چاپ دوم. تصحیح کمال عینی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

دانش‌پژوه، محمّدتقی. (1355). «موسیقی‌نامه». هنر و مردم. فروردین 1355. شمارۀ 162. صص 70- 62.

دهخدا، علی‌اکبر. (1373). فرهنگ دهخدا. ج9. تهران: دانشگاه تهران.

رامپوری، غیاث‌الدین محمّد. (1363). غیاث‌اللّغات. به‌کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.

رجبی، محمّدعلی و دیگران. (1392). شاهنامۀ شاه طهماسبی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.

رستگار فسایی، منصور. (1374). فارسنامۀ ابن بلخی/ توضیح و تحشیه. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.

رواقی، علی. (1390). فرهنگ شاهنامه. ج2. تهران: متن.

روملو، حسن. (1349). احسن‌التواریخ. به‌اهتمام عبدالحسین نوائی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

زجاجی. (1383). همایون‌نامه. نیمۀ دوم. تصحیح علی پیرنیا. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

سام‌میرزا صفوی. (1314). تحفۀ سامی. تصحیح وحید دستگردی. تهران: ارمغان.

ستایشگر، مهدی. (1375). واژه‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین. ج2، تهران: اطلاعات.

ساوجی، سلمان. (1336). دیوان. به‌اهتمام منصور شفق. تهران: بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه.

شاهکارهای نگارگری ایران. (1384). تهران: موزۀ هنرهای معاصر و مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی.

شاهنامۀ شاه طهماسب «هوتون». (1369). تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.

شرف‌الدین علی یزدی. (1387). ظفرنامه، ج1. تصحیح سیّد سعید میرمحمّدصادق و عبدالحسین نوایی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

طرسوسی، ابوطاهر. (1380). ابومسلم‌نامه. به‌اهتمام حسین اسماعیلی. تهران: معین، فطره و نشر انجمن ایرانشناسی فرانسه.

ظهیرالدین فاریابی. (1337). دیوان. به‌کوشش تقی بینش. تهران: کتابفروشی باستان.

عبدالرزّاق سمرقندی، کمال‌الدین. (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین. ج2. تصحیح محمّد شفیع. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

فخر مدبّر، محمّد بن منصور. (1346). آداب الحرب و الشجاعه. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: اقبال.

فردوسی، ابوالقاسم. (1385). شاهنامه. ج2. به‌اهتمام توفیق هـ سبحانی. تهران: روزنه.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. دفتر ششم. به‌کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. دفتر هشتم. به‌کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه. دفتریکم. به‌کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه. دفترچهارم. به‌کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

فردوسی، ابوالقاسم. (بی‌تا). شاهنامه. تهران: کتابخانه و چاپخانۀ بروخیم.

قاسمی‌حسینی‌گنابادی. (1387). شاه‌اسماعیل‌نامه. تصحیح جعفر شعاع کیهانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

کزازی، میرجلال‌الدین. (1387). نامۀ باستان. ج 9، تهران: سمت.

مجمل‌التواریخ و القصص (1318). تصحیح ملک‌الشعرای بهار. تهران: چاپخانۀ خاور.

ملّاح، حسینعلی. (1376). فرهنگ سازها. تهران: کتاب‌سرا.

ناتل خانلری، پرویز. (1364). شهر سمک، تمدن و فرهنگ، آئین عیاری، لغات، امثال و حکم. تهران: آگاه.

نسوی، ابوالحسن علی‌ بن احمد. (1354). بازنامه. تصحیح علی غروی. تهران: مرکز مردم‌شناسی ایرانی.

نظام‌الدین شامی. (1956). ظفرنامه. ج2. به سعی و اهتمام فلکس تاور. پراگ- چکوسلواکی: چاپخانۀ دولتی پداگوژیک.

نظامی‌گنجوی. (1376). خسرو و شیرین. تصحیح وحید دستگردی. تهران: قطره.

نفیسی، علی‌اکبر. (1343). فرهنگ نفیسی. ج3. تهران: کتابفروشی خیام.

Henry George Farmer. (jan, 1936).Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century. The journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. NO.1. pp 1. 43.