بررسی شگرد ترکیبی کنایۀ ایهامی در غزل های حافظ (دقیقه ای در رمزگشایی عوام فهم و خواص پسندی شعر حافظ)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 208، اردیبهشت 1399، صفحه 17-1   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v0i0.84658

نویسندگان

مصطفی میردار رضایی^{* 1}؛ سیاوش حق جو²

¹دکتری زبان و ادبیا فارسی دانشگا مازندران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

یکی از ویژگی­ های ممتاز و قابلیّت ­های برجستۀ غزل ­های چندضلعی حافظ، عوام­ فهم و خواص پسند بودن آن ­ها است و این ­که از دیر زمانی است مورد پسند همۀ طبقات فکری واقع شده ­­اند. در واقع، خواجه غزل ­هایش را به­گونه ­ای می­سروده که همۀ اقشار بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند. راز و رمز این همه ­فهم بودن در بیان و بلاغت خاص و منحصر به ‌فرد شاعر نهفته است؛ یکی از آن رموز ویژه، بهره­ گیری خواجه از شگرد ترکیبی «کنایۀ ایهامی» است که از ادغام دو شگرد بلاغی، یکی از محدودۀ دانش بیان (کنایه) و دیگری از قلمرو دانش بدیع (ایهام) حاصل می­شود. کنایۀ موجود در این شگرد به آن بعدی عامه ­­فهم می­دهد و در ادامه، به واسطۀ حضور صناعت ایهام و به‌تبع، خاصیّت دوبعدی بودن و قابلیّت تکثیر مفهوم و مضمون و بالطبع توالد و زایش نگاره­ هایی مستقل از یکدیگر سبب خواص­پسند شدن آن می­شود. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه ­ای نوشته شده است، به معرّفی دوباره و بررسی شگرد آمیغی «کنایۀ ایهامی» و تأثیر آن بر ساختمان غزل ­های حافظ می­پردازد. نتیجۀ جستار، نشان ­دهندۀ وفور و حضور این شگرد ترکیبی در بدنۀ تصویرهای شعر حافظ است و نیز این­که خواجه توانسته با پیوند دو عنصر ادبی منفرد، از کنایه­ هایی معمولی و عامه­فهم، تصویرهایی دوگانه و ایهامی بیافریند. 

کلیدواژه‌ها

شگردهای منفرد؛ شگردهای ترکیبی؛ کنایه؛ ایهام؛ کنایۀ ایهامی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

84658-متن مقاله به فرمت PDF-386165-1-10-20200921.pdf

مراجع

تفتازانی هروی، سعدالدین مسعود. (1407 ه. ق). المطوّل فی شرح تخلیص المفتاح (افست از روی چاپ عثمانی 1330 ه. ق). کتابخانۀ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. قم: ایران.

حافظ شیرازی، شمس‌الدّین محمّد. (1376). دیوان حافظ؛ بر اساس هشت نسخۀ کهن مورّخ به سال‌های 813 تا 827 هجری قمری. مجلّد اوّل. تدوین و تصحیح رشید عیوضی. تهران: صدوق.

حافظ شیرازی، شمس الدّین محمّد. (1377). دیوان غزلیات. نسخۀ دکتر قاسم غنی و محمّد قزوینی. تهران: مهرزاد.

حسن‌پور‌آلاشتی، حسین. (1384). طرز‌ تازه. تهران: انتشارات سخن.

حسن‌لی، کاووس. (1385). چشمۀ خورشید. شیراز: نوید شیراز.

حق‌جو، سیاوش. (1381). «پیشنهاد برافزودن دو فن دیگر بر فنون چهارگانۀ علم بیان». در مجموعه مقاله‌های نخستین گردهمایی پژوهش‌های زبان و ادب فارسی (جلد اوّل: 427 ـ 419). به کوشش دکتر محمّد دانشگر. تهران: مرکز بین‌المللی تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی دانشگاه تربیت مدرّس.

حق‌جو، سیاوش. (1390). «طرف وقوع و شگردهای ادبی ناشناخته». فصلنامۀ جستارهای ادبی. (8). دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

خرّمشاهی، بهاءالدّین. (1367). حافظ‌نامه. بخش اوّل. چاپ دوّم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش.

خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن. (1302 ه. ق). تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع. طبع داغر. بیروت.

دادبه، اصغر. (1380). ایهام. در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر سیّد کاظم بجنوردی. جلد 10. تهران: بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

ذوالریاستین، محمّد. (1379). فرهنگ واژه‌های ایهامی در اشعار حافظ. چاپ اوّل. تهران: آثار مرجع فرزان.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1383). از گذشتۀ ادبی ایران. چاپ دوّم. تهران: سخن.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1363). سیری در شعر فارسی. تهران: مؤسسۀ انتشارات نوین.

سکّاکی، ابویعقوب یوسف. (1348 ه. ق). مفتاح العلوم. بیروت: دارالکتب العلمیه.

شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1392). زبان شعر در نثر صوفیه. چاپ سوّم. تهران: انتشارات سخن.

شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1387). صورخیال در شعر فارسی. چاپ دوازدهم. تهران: نشر آگاه.

شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1388). موسیقی شعر. چاپ یازدهم. تهران: آگاه.

شفیعیون، سعید. (1387). زلالی خوانساری و سبک هندی (بررسی جایگاه زلالی در شعر قرن یازدهم همراه‌های شعر او). تهران: انتشارات سخن.

شمیسا، سیروس. (1383). بیان و معانی. چاپ هشتم. تهران: انتشارات فردوسی.

شمیسا، سیروس. (1382). سبک‌شناسی شعر. چاپ ششم. تهران: انتشارات فردوسی.

طوسی، ادیب. (1367). «مقایسۀ بین شعر سعدی و حافظ». مقالاتی دربارۀ شعر و زندگی حافظ. به کوشش منصور رستگار فسایی. کنگرۀ جهانی سعدی و حافظ. چاپ چهارم. تهران: نشر جامی.

فرید، طاهره. (1367). ایهامات دیوان حافظ. چاپ اوّل. تهران: طرح نو.

میردار رضایی، مصطفی. (1391). ابعاد کنایه در غزلیات صائب. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. به راهنمایی سیاوش حق‌جو. دانشگاه مازندران.

میردار رضایی، مصطفی. (1397). فرآیند تکوین و تکامل تصویر از سبک خراسانی تا سبک هندی با تکیه بر شگردهای ترکیبی. رسالۀ دکتری. به راهنمایی سیاوش حق‌جو. دانشگاه مازندران.