نظریة جبران مالی خسارت معنوی در حقوق اسلامی

فقه و اصول

مقاله 7، دوره 39، شماره 3 - شماره پیاپی 77، مهر 1386، صفحه 181-215   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v39i3.65667

نویسنده

ابوالقاسم نقیبی^*

مدرسه عالی شهید مطهری

چکیده

این پژوهش، فرضیة «جبران مالی خسارت معنوی» را در حقوق اسلامی بررسی نموده است. پژوهشگر، پس از تعریف خسارت معنوی به خسارت وارد به روح، جسم، اعتبار، احسـاسـات، عـواطـف، انـدیشه، هنر و آزادیهای شخصی، در اثبات فرضیه از مفاهیم انسان شناسی و نظام اخلاقی و قواعد فقهی به روش کتابخانه ای و روش اجتهادی بهره جسته است. وی با تتبع گسترده در قاعدة لاضرر و با عنایت به مقتضیات صدوری آن و انطباق عنوان ضرر و ضرار بر خسارت معنوی، و امکان اثبات حکم، و با توجه به روح و ملاک مندرج در قاعدة مزبور و همچنین فلسفة تأسیس آن، جبران خسارت معنوی را به روشهای شناخته شده ضروری دانسته است که یکی از این روشها، روش جبران مالی است. قاعدة نفی عسر و حرج با توجه به انطباق عنوان عسر و حرج بر بسیاری از مصادیق خسارت معنوی و صلاحیت اثبات حکم شرعی به مانند قاعده لاضرر بر جبران مالی خسارت معنوی دلالت دارد.

کلیدواژه‌ها

خسارت؛ خسارت معنوی؛ جبران خسارت؛ قاعدة لاضرر؛ قاعدة لاحرج؛ بنای عقلاء؛ حکم عقل

مراجع

ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، بی‌جا، منشورات مکتبة الاسلامیة، 1374ق.

ابن بابویـه، محمـدبن علی، ثواب‌الاعمال و عقاب الاعمال، تهران، مکتبة الصدوق، بی-تا.

ـــــــــــــــــــــــ، جامع‌الاخبار، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

ــــــــــــــــــــــــ، عیون الاخبار الرضا، نجف، مطبعـة الحیدریة، 1390ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

آخوند خراسانی، محمد کاظم، حاشیه بر مکاسب، مبحث خیار غبن.

اسماعیلی، محسن، نظریه خسارت، تهران، امیرکبیر، 1377ش.

آل کاشف الغطاء، محمد حسین، تحریر المجله، نجف، مطبعة الحیدریة، 1360ق.

انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

ــــــــــــــ، مکاسب (ملحقات)، رساله لاضرر، چاپ سنگی، طهران، بی‌نا،1286ق.

بخاری، ابو عبدالله محمد بـن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، احیاء دار التراث العربی، بی‌تا.

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

جزایری، نعمت‌الله، الانوار النعمانیة، چاپ سنگی، تبریز، بی‌نا، 1316ق.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، حلب، مکـتبة المطبوعات الاسلامیة، بی‌تا.

حر عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

حسینی سیستانی، علی، قاعده لاضرر و لاضرار، قم، مکتبة آیة اله العظمی السید السیستانی، 1414ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1417ق.

حلّی، حسین، بحوث فقهیه، بی‌جا، موسسة المناره، 1415ق.

خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول، قم، موسسة النشر الاسلامی التابعة الجماعة المدرسین، 1414ق.

خمینی [امام]، روح الله، الرسائل، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1410ق.

ــــــــــــــــــــــ، تهذیب الاصول، قم، موسسة نشر الاسلامی، 1405ق.

ــــــــــــــــــــــ ، رساله توضیح المسائل، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1364.

ــــــــــــــــــــــ ، مکاسب محرمه، قم، مطبعة مهر، 1403 ق.

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا، دفتر نشر الکتاب، 1404ق.

شریعت اصفهانی، فتح الله، قاعده لاضرر، قم، موسسة النشر الاسلامی، 1406 ق.

شهید ثانی، زین الدین الجبعی العاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1365.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ،کشف‌الریبة فی احکام الغیبة ، تهران، مکتبة المرتضویه، بی‌تا.

طبرسی، ابوالفضل علی، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، نجف، مکتبة الحیدریة، 1385ق.

طوسی، محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

عاملی غروی، جواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، قاهره، بی‌نا،1324ـ1326.

غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، استانبول، دار الدعوة، 1985م.

ــــــــــــــــــــــــ، مکاشفة القلوب، بی‌جا، بی‌نا، 1306ق.

فاضل تونی، عبدالله بن محمد، الوافیه فی اصول الفقه، به تحقیق محمد حسن رضوی

کشمیری، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1412ق.

فیض کاشانی، محسن، محجة البیضاء، قم، اسلامی، بی‌تا.

فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، چاپ اول، قم.

قمی، عـباس، سفینة البحار، تهران، فراهـانی، بی‌تا.

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1363ق.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، فروع‌الکافی، تهران، دارالاضواء، 1405 ق.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بی‌جا، مؤسسة الوفاء، 1403ق.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه (بخش اول مدنی)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1361ش.

ـــــــــــــــــــــ، قواعد فقه (بخش مدنی 2)، تهران، سمت،1373.

مرعشی، محمد حسن، دیدگاههای نو در حقوق کیفری اسلام، تهران، نشر میزان، 1379ش.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسة الامام امیرالمؤمنین (ع)، 1411ق.

ــــــــــــــــــــ، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیة، 1367ش.

منذری، عبدالعظیم، الترغیب و الترهیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1388 ق.

موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، نجف، مطبعة الاداب، 1389ق./1969م.

موسوی بجنوردی، محمد، قواعد فقهیه، تهران، موسسه چاپ و نشر عروج، 1379.

نجفی الخوانساری، موسی بن محمد، منیة الطالب فی شرح المکاسب، قم، جماعة المدرسین بقم المشرفه، موسسة نشر الاسلامی، 1418 ـ 1421ق.

نجفی، محمد بن حسن، جواهر الکلام، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1367ش.

نراقی، احمد، عوائد الایام، چاپ سنگی، طهران، بی‌نا، 1245ق.

نراقی، محمد مهدی، جامع‌السعادات، نجف، جامعة النجف الدینیة، 1383ق.

نراقی، محمد، مشارق الاحکام، طهران، بی‌نا، چاپ سنگی، 1294ق.

نوری، حسین، مستدرک‌الوسایل، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

یزدی طباطبائی، محمد کاظم، ملحقات العروة الوثقی، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.