فهمی: تذکره‌‏نویسی گمنام از ماوراءالنهر و نقش وی در تاریخ ادب فارسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 209، تیر 1399، صفحه 1-22   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v53i2.86357

نویسنده

ابراهیم خدایار^*

دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

ملا عبدالمطلب خواجه متخلص به فهمی (فوت پس از 1286ق) تذکره‏نویس ماوراءالنهری است. دربارۀ این شخصیت اطلاعات بسیار اندک و بعضاً نادرست در منابع کشورهای تاجیکستان و ایران دیده‏ می‏شود. مسئلۀ اصلی این پژوهش معرفی تذکره و تذکره‏نویس، طبقه‏بندی معیارهای تذکره‏نویسی و تحلیل دیدگاه‏های انتقادی وی در تذکره است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و استناد به دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‏های زیر است: فهمی‏ کیست، تذکرۀ وی دارای چه ویژگی‏هایی است و مؤلف چه دیدگاه‏های انتقادی دارد؟ این تذکره چه نقشی در جریان تذکره‏نویسی و تاریخ ادب فارسی در ماوراءالنهر ایفا کرده است؟ نتایج تحقیق نشان داد تذکرۀ فهمی تذکرۀ مستقلِ منثور عمومی ناتمام به فارسی است که در سدۀ سیزدهم قمری به فرمان حاجی ملا محمد توقسابه، از سپاهیان وقت بخارا، تألیف شده است. دیدگاه‏های انتقادی مؤلف را می‏توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی ـ تحلیلی، اخلاقی، سیاسی ـ اجتماعی، و بلاغی ـ جمال‏ شناسانه» تحلیل کرد. این تذکره به‏رغم ناتمام بودن، اطلاعات ذی‏ قیمتی از ادب فارسی و جریان‏های فکری و عرفانی دورۀ خود را ثبت کرده است که در روند نگارش تاریخ ادییات فارسی در ماوراءالنهر شایان اهمیت است.

کلیدواژه‌ها

تذکره‌‏نویسی فارسی؛ تذکرۀ فهمی؛ خواجه عبدالمطلب فهمی؛ ماوراءالنهر

سایر فایل های مرتبط با مقاله

1-khodayar.pdf

مراجع

1. - اسپرهم، داوود. (1386). «رسالۀ وحدتیه و رسالۀتنبیهیه». زبان و ادب [متن‏پژوهشی ادبی]. ش21. صص.161-173.
   - الگار، حامد. (1398ش/ 2006م). نقشبندیه. برگردان داود وفایی. تهران: مولی.
   - باسورث، کلیفورد ادموند. (1381). سلسله‌های اسلامی جدید. ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
   - بچکا، یرژی. (1372). ادبیات فارسی در تاجیکستان. ترجمة محمود عبادیان و سعید عبا‌نژاد هجران دوست. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین‌المللی.
   - خواندمیر، غیاث‏الدین. (1362). تاریخ حبیب‏السیر فی اخبار افراد بشر. با مقدمۀ جلا‌‌‌ل‌‌‌‌‌الدین همایی. زیرنظر دکتر محمد دبیرسیاقی. ج3. چ3. تهران: خیام.
   - دانش، احمد مخدوم. (1960). رساله یا مختصری از تاریخ سلطنت منغتیه. به سعی و اهتمام و تصحیح عبدالغنی میرزایف. استالین‏آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.
   - زهیر، عبدالرزاق. (1352). «تذکره‏نگاری در ادب دری». ادب. س21. ش2. صص.75-87.
   - شمس بخارایی. (1377). تاری‍خ‌ ب‍خ‍ارا، خ‍وق‍ن‍د و ک‍اش‍غ‍ر. م‍ق‍دم‍ه،‌ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ م‍ح‍م‍داک‍ب‍ر عشیق. تهران: آینۀ میراث.
   - علی‏مردان، امریزدان و سیدعلی موجانی [زیرنظر]. (1376). فهرست نسخ خطی فارسی انستیتوی آثار خطی تاجیکستان. ج1. تهران: وزارت امور خارجه.
   - عینی، صدرالدین. (1926م). نمونة ادبیات تاجیک. مسکو: نشریات مرکزی خلق جماهیر شوروی سوسیالیستی.
   - غفوروف، باباجان. (1377). تاجیکان. ج2. دوشنبه: عرفان.
   - غنی، قاسم. (1383: تاریخ عصر حافظ: بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. ج1. چ9. تهران: زوار.
   - فهمی، خواجه عبدالمطلب. (1936). تذکرۀ فهمی. نسخۀ خطی شمارۀ 952. توصیف‏شده در: فهرست دست‏نویس‏های شرقی در فرهنگستان علوم تاجیکستان. زیرنظر ع. میرزایف و ا. بالدیروف (دوشنبه: دانش، 1968). 2/27.
   - ـــــــــــــــــ (بی‏تا). تذکرۀ فهمی. نسخۀ خطی شمارۀ 2/2331. توصیف‏شده در: ف‍ه‍رس‍ت ن‍س‍خ‌ خ‍طی‌ شرقی‌ ف‍ره‍ن‍گ‍س‍ت‍ان‌ ع‍ل‍وم‌ ازب‍ک‍س‍ت‍ان‌. زیرنظر ع. ارونبایف و ر. جلیل‏اوا (تاشکند: فن، 1987). 11/32-33.
   - کوتی، سپیده. (1380)، «تذکره‏نویسی فارسی در آسیای میانه» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه. به سرپرستی حسن انوشه. ج1. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. صص.286-292.
   - مسلمانیان قبادیانی، رحیم. (1380). «الله‏یار کته‏قورغانی». در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه. زیرنظر حسن انوشه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص.589.
   - مسلمانیان قبادیانی، رحیم. (1380). «تذکرۀ فهمی» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه. زیرنظر حسن انوشه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص.285.
   - نائینی، محمدرضابن محمدرشید. (سدۀ دوازدهم قمری). «شرح بیتی از مولوی (منم معلول بی علت ...)». نسخۀ خطی شمارۀ 17769IR. تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس.
   
   - Algar, Hamid. (2019). “DAHBĪDĪYA” In Encyclopædia Iranica. Retrieved from http://www.iranicaonline.org/articles/dahbidiya-a-hereditary-line-of-naqsbandi-sufis-centered-on-the-shrine-at-dahbid-a-village-about-11-km. [In English].
   - Афсаҳзод, А. (2004). “Таърихи Фаҳмй” дар Энциклопеидяи Адабиёт ва Санъати Тоҷик. Ҷилди 3-ўм. Душанбе: Сарредакцияи Илмии Энциклопеидяи Миллии Тоҷик. С.158. [In Tajik].
   - Абдуллаев, Воҳид. (1967). Ўзбек адабиёти тарихи (XVII аср адабиёти
   XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярми адабиёти). 2-китоб. Тошкент: Ўқитувчи. [In Uzbek].
   - Айнӣ С. (1964). Куллиёт: Мирзо Абдулқодири Бедил. Ҷилди 11-ўм. Бахши 1-ўм. Душанбе: Ирфон. [In Tajik].
   - Мирзоев А. М. ва А. Н. Болдырев. (1968). Феҳристи Дастхатҳои Шарқии Академияи Рсс Тоҷикистон. Ҷилди 2-ўм. Душанбе: Дониш. [In Tajik].
   - Урунбаева A. И Р. П. Джсалиловой. (1987). Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР. XITom. Тошкент: ФАН. [In Russian].