چهار بیت نویافته از رودکی در فرهنگ عجایب اللّغة : اصیل یا جعل؟

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 209، تیر 1399، صفحه 97-120   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v53i2.87800

نویسندگان

زهرا نصیری شیراز^{* 1}؛ سجاد دهقان²؛ نصر الله امامی³

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

³استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

جستجو در سرچشمه­ های شعر شاعران پیشگام و بازیابی آن­ها به دلیل از بین رفتن بخشی از هویت فرهنگی در طول زمان، بسیار حائز اهمیت است. در میان این منابع، فرهنگ­های لغت همواره نقش بسزایی در بازیابی اشعار و ابیات پراکندۀ این شاعران به ­ویژه رودکی سمرقندی داشته ­اند. یکی از این فرهنگ­ها، فرهنگ لغتی فارسی به فارسی به­ نام عجایب ­اللغه (تألیف در حدود نیمۀ قرن دهم) از فردی به ­نام ادیبی است. از این اثر تا کنون تنها یک دست­نویس در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 2192 به دست آمده و مدبری نیز در سال 1389 براساس همین تک­نسخه، فرهنگ را تصحیح و منتشر کرده است. مؤلف در 92 مورد ابیاتی را به ­نام رودکی آورده که دو مصرع و دو بیت از آن­ها مطابق بررسی نگارندگان در هیچ‌یک از فرهنگ­های دیگر نظیر لغت فرس، صحاح­الفرس، فرهنگ قواس و ... که به‌احتمال‌زیاد منابع مورد استفادۀ مؤلف بوده­اند، دیده نمی­شوند. ازآنجاکه مدبری مصحح این فرهنگ پیش از این به بررسی مفصل این ابیات در تصحیح خود یا مقاله ­ای مجزّا نپرداخته و نیز به جهت اینکه این اثر تاکنون در هیچ­یک از چاپ­های دیوان رودکی ازجمله نفیسی، میرزایف، شعار، امامی، هادی­زاده، قادر رستم و.... جزء منابع مصححان نبوده، ضروری بود این ابیات که با ظاهری تازه در فرهنگ دیده­ می­شوند، به­صورت ویژه بررسی شوند. ما پس از بررسی این چهار بیت و مطابقت آن با موازین سبک­شناسی و ضبط سایر منابع به این نتیجه رسیدیم که هیچ­یک صلاحیت معرفی به­عنوان بیتی تازه از رودکی را ندارند و همگی ابیاتی برساختۀ ادیبی یا مؤلفان منابع مورد استفادۀ وی بوده است.

کلیدواژه‌ها

فرهنگ عجایب اللغه؛ ادیبی؛ رودکی؛ تصحیح؛ نقد؛ ابیات تازه؛ ابیات برساخته

سایر فایل های مرتبط با مقاله

6-nasiri final.pdf

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1392). «تُخشان؛ تصحیح واژه­ای تصحیف شده در شاهنامه». فرهنگ­نویسی. شمارۀ 7. صص 138-161.

ادیبی. (1389). عجائب­اللّغه (فرهنگ فارسی به فارسی). به تصحیح محمود مدبری. کرمان: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان.

ادیبی. (بی­تا). عجایب­­اللّغه. نسخه خطّی کتابخانۀ مجلس. شماره 2192.

اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد. (1297). فرهنگ فارسی (لغت فرس). نسخۀ خطّی تصحیح و تحریر سعید نفیسی از روی نسخۀ مورخ 721 ق. کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. شمارۀ 5532.

______________________. (1897 م). کتاب لغت فرس. به سعی و اهتمام پاول هرن. برلین (شهر: گُتِنْگَن): مطبع دیتریخ.

_____________________. (1312). نسخۀ خطّی لغت فرس نخجوانی با عنوان «مشکلات در پارسی دری» به خطّ عبرت نائینی. کتابت شده از روی نسخه­ای به تاریخ 766 و کتابت حسام­الدین حافظ ملقب به نظام تعریفا. کتابخانه مجلس. ش 5569.

______________________. (1314). فرهنگ اسدی طوسی. کتابت اقل­السادات عبدالوهاب حسینی. کتابت از روی نسخه­ای به تاریخ 721. کتابخانه مجلس. شمارۀ بازیابی ۱۵۶۱۱.

______________________. (1319). کتاب لغت فرس. تصحیح عباس اقبال. تهران: مجلس. چاپ اول.

______________________. (1336). لغت فرس. به­کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانه طهوری.

______________________. (1365). لغت فرس «لغت دری». تصحیح فتح­الله مجتبایی و علی­اشرف صادقی. تهران: خوارزمی. چاپ اول.

______________________. (721 ه.ق). لغت فرس اسدی طوسی (بخشی از سفینۀ تبریز). کتابت ابوالمجدتبریزی. کتابخانۀ مجلس. ش 14590.

______________________. (بی­تا[الف]). لغة الفرس (کتاب اللغة بالفارسیه). نسخۀ خطّی کتابخانۀ ایاصوفیه. شماره 4743.

______________________. (بی­تا[ب]). لغت فرس. نسخۀ خطی کتابخانۀ ملک. شمارۀ 5839.

______________________. (بی­تا[ج]). فرهنگ حضرت صدرالافضل ابومنصور علیّ­بن احمد الاسدیّ الطوسیّ. (بی­کا). نسخۀ خطی متعلق به جلال­الدین همایی. کتابخانۀ ملّی ایران. شمارۀ 20388. شمارۀ کتابشناسی ملی 2688800.

امامی، نصرالله؛ شیرمحمدی، مژگان؛ دهقان، سجاد. (1397). «بررسی ابیاتی نویافته از رودکی در فرهنگی ناشناخته». شعرپژوهی (بوستان ادب). سال دهم. شمارۀ دوم. پیاپی 36. صص 17-44.

بخاری، محمدبن عبدالله. (1369). داستان­های بیدپای. به تصحیح پرویز ناتل خانلری و محمد روشن. چاپ دوّم. تهران: خوارزمی.

تبریزی، محمد حسین­بن خلف. (1342). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: امیرکبیر.

تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور. (1337). فرهنگ رشیدی. به کوشش محمد عباسی. تهران: انتشارات کتابخانه بارانی.

ـ جمال­الدین انجو، حسین­بن حسن. (1359). فرهنگ جهانگیری. به­کوشش رحیم عفیفی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

حلیمی، لطف­الله. (بی­تا). شرح بحرالغرائب. نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس. (بی­کا). شماره بازیابی 861.

خالقی­مطلق، جلال. (1380). یادداشت­های شاهنامه. بخش یکم. نیویورک: بنیاد میراث ایران.

دهخدا، علی­اکبر. (1378). لغت­نامه­. تهران: دانشگاه تهران.

رازی، شمس­الدین محمد بن قیس. (1314). المعجم فی معائیر اشعار عجم. تصحیح محمد قزوینی. تصحیح ثانوی مدرس رضوی. تهران: مطبعۀ مجلس.

رودکی، جعفربن محمد. (1374). دیوان رودکی. شرح و توضیح منوچهر دانش­پژوه. چاپ اوّل تهران: توس.

______________. (1378). دیوان شعر رودکی (با شرح و توضیح). پژوهش تصحیح و شرح جعفر شعار. چاپ اول. تهران: قطره.

______________. (1386). دیوان اشعار رودکی. تصحیح ویرایش و توضیح نصراالله امامی. چاپ اول. تهران: مؤسسـه تحقیقـات و توسعة علوم انسانی.

______________. (1387). دیوان اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی. متن علمی انتقادی با کوشش و اهتمام رسول هادی­زاده. دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی.

______________. (1388). دیوان اشعار رودکی. تصحیح و مقابلۀ نادر کریمیان سردشتی. تهران: بنیاد فرهنگی هنری رودکی.

______________. (1391 الف). دیوان ابوعبدالله جعفرابن محمدابن حکیم ابن عبدالرحمان ابن آدم رودکی سمرقندی. تهیه، تصحیح، پیشگفتار و حواشی قادر رستم. زیر نظر صفر عبدالله، برگردان شاه­منصور شاه­میرزا. تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.

______________. (1391 ب). دیوان رودکی (با توضیح و نقد و تحلیل اشعار). کامل احمدنژاد. چاپ اوّل. تهران: کتاب آمه.

______________. (1396). دیوان رودکی (1098 بیت به دست آمده تا امروز و شرح احوال وآثاراو). تصحیح جهانگیر منصور. چاپ سوم. تهران: دوستان.

ریاحی، محمدامین. (1386). کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او. چاپ دوازدهم. تهران: علمی.

سروری کاشانی، محمد قاسم بن محمّد. (1338). فرهنگ مجمع­الفرس. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات کتابفروشی علمی.

شعوری، حسین­بن عبدالله. (1155). فرهنگ شعوری (لسان­العجم). چاپ سنگی. قسطنطنیه: دارالمطبعۀ معموره.

شریعت، محمدجواد. (1373). دیوان ابومنصور محمد بن احمد دقیقی طوسی بانضمام فرهنگ بسامدی آن. چاپ دوم. تهران: اساطیر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1375). صور خیال در شعر فارسی. چاپ ششم. تهران: آگه.

عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد. (1363). دیوان استاد عنصری بلخی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. چاپ دوم. تهران: انتشارات کتابخانۀ سنائی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به­کوشش جلال خالقی مطلق.  دفتر یکم. دوم و پنجم. چاپ اول. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

قواس غزنوی، فخرالدّین مبارکشاه. (1353). فرهنگ قواس. به­تصحیح نذیر احمد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

قیصری، ابراهیم. (1387). «مضمون‌های مشترک رودکی و دیگران».  پاژ. شمارۀ 2. صص 143-164.

کوپا، فاطمه. (1388). «حسان ثانی: مضامین شعری ویژه رودکی». رودکی پدر شعر فارسی (مجموعه مقالات به­مناسبت سال رودکی). به­کوشش منوچهر اکبری. چاپ دوم. تهران: خانه کتاب. صص 311-327.

مدبری، محمود. (1370). شرح احوال شاعران بی­دیوان در قرن­های 3، 4، 5 هجری قمری. تهران: پانوس.

معین، محمد. (1326). «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی». تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

منجیک ترمذی، علی بن محمّد. (1391). دیوان منجیک ترمذی. به کوشش احسان شواربی مقدّم. تهران: میراث مکتوب.

منشی، نصرالله. (1389). ترجمۀ کلیله و دمنه انشای ابوالمعالی نصرالله منشی. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

میرزایف، عبدالغنی. (1958). ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی (تحت نظر ی. براگینسـکی). استالین­آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.

نخجوانی، هندوشاه. (1341). صحاح­الفرس. به اهتمام عبدالعلی طاعتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نصیری شیراز، زهرا؛ نصرالله امامی، سجاد دهقان. (1397). «بررسی ابیات تازه و منسوب به رودکی سمرقندی در فرهنگ لغت حلیمی (شرح بحرالغرائب)». متن­شناسی ادب فارسی. شمارۀ چهارم (پیاپی 40). صص 1-20.

نظامی، یوسف­بن الیاس. (1388). اقبال­نامه یا خردنامه حکیم نظامی گنجه­ای. با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ هفتم. تهران: نشر قطره.

نفیسی، سعید. (1319). احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی. جلد 3. چاپ اوّل. تهران: شرکت کتابفروشی ادب.

__________. (1341). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. چاپ دوّم. تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن سینا.

وفایی، حسین. (1001 ه.ق). فرهنگ وفائی. نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. شمارۀ 15336.

__________. (1374). فرهنگ فارسی (معروف به فرهنگ وفایی). براساس نسخه­ های خطّی موجود در چین. به تصحیح تِن هوی جو. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.