ارزیابی بلندمدت تغییرات فشرده‌سازی با استفاده از شاخص تراکم زراعی در بوم‌نظام‌های کشاورزی ایران (1341 تا 1390)

بوم شناسی کشاورزی

مقاله 4، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 43، فروردین 1399، صفحه 55-69   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jag.v12i1.74695

نویسندگان

مجید رضا کیانی^{1، 2}؛ علیرضا کوچکی^{* 2}؛ مهدی نصیری محلاتی²؛ احمد زارع فیض آبادی³

¹بخش تحقیقات زراعی و باغی مرکز تحقیقات خراسان رضوی، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی مشهد، ایران

²گروه اگروتکنولوژی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

³سازمان تحقیقات ،آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

چکیده

فشرده‌سازی به‌عنوان مهم‌ترین عامل در افزایش تولیدات کشاورزی شناخته شده است. یکی از شاخص‌های کاربردی در تعیین میزان فشرده‌سازی استفاده از شاخص تراکم زراعی است. این تحقیق با استفاده از داده‌های سطح زیر کشت و اقلیمی مربوط به دوره 50 ساله 1341تا 1390 به بررسی روند تغییرات فشرده‌سازی در محصولات مهم زراعی (شامل گندم (Triticum aestivum L.)، جو (Hordeum vulgare L.)، برنج (Oryza sativa L)، ذرت (Zea mays L.( سیب‌زمینی (Solanum tuberosum L.(، گوجه‌فرنگی (Lycopersicon esculentum Mill.)، شبدر (Trifolium sp.)، محصولات جالیزی، حبوبات، سبزیجات، چغندر قند (Beta vulgaris L.) و پنبه (Gossypium arboreum L.) با جمع‌آوری داده‌های سطح زیر کشت و تولید و داده بارندگی در همه استان‌های کشور پرداخته است. تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان داد که روند تغییرات سطح زیر کشت رو به کاهش بود. بر اساس میانگین میزان تراکم زراعی کل کشور در سال 1350، 1382 و 1390 به‌ترتیب 26/9، 84/8 و 80/8 ماه و میانگین سه سال94/8 ماه بود. کمترین میزان شاخص تراکم زراعی در سال 1350 متعلق به استان‌های ساحلی جنوب (هرمزگان و بوشهر) و مازندران به‌ترتیب با میانگین 98/5 و 33/6 ماه و در سال 1382 به استان‌های گیلان و مازندران به‌ترتیب با مدت پوشش 72/5 و 62/6 ماه بود و در سال 1390 نیز کمترین میزان این شاخص به گیلان و استان‌های ساحلی جنوب به‌ترتیب با مدت پوشش 63/5 و 3/6 ماه تعلق داشت. با توجه به اینکه در اکثر مناطق کشور بیش از نیمی از سطح زیر کشت به گندم اختصاص دارد و از طرفی مدت زمانی که گندم در روی زمین باقی می‌ماند جزء طولانی‌ترین‌ها در بین محصولات زراعی می‌باشد، لذا سطح زیر کشت گندم مهم‌ترین سهم را در تعیین شاخص تراکم زراعی (یا پوشش زراعی) ایفا می‌کند، از طرفی در مناطق شمال غربی به‌دلیل شرایط اقلیمی و سردتر بودن، مدت زمانی که غلات و به‌ویژه گندم در روی زمین قرار دارند نیز بیشتر می‌باشد و دلیل اصلی بالاتر بودن شاخص تراکم زراعی در این مناطق، مدت زمان حضور گندم در سطح زمین می‌باشد و در همه سال‌ها، خراسان جزء مناطقی با بالاترین میزان تراکم زراعی بوده است، به‌طوری‌که در هیچ دوره این مقدار کمتر از 11 نبوده که نشان‌دهنده ثبات در تولید محصولات زراعی در این استان است. بررسی تراکم زراعی در بوم‌زیست‌های زراعی کشور نشان داد که برخلاف انتظار، در مناطق دارای بارندگی بیشتر به‌دلیل کشت محصولاتی مانند برنج، مدت پوشش زمین به‌نسبت کمتر بوده و مدت زمانی طولانی در سال زمین بدون کشت بوده و لذا تغییر الگوی کاشت در این مناطق ضروری می‌باشد و می‌توان با وارد کردن گیاهانی مانند بقولات و یا حبوبات، از شرایط اقلیمی این مناطق برای افزایش تولید و تأمین امنیت غذایی استفاده نمود.

کلیدواژه‌ها

فشرده سازی؛ کشاورزی؛ ایران؛ عملکرد

مراجع

Alston, J.M., Babcock, B.A., and Pardey, P.G., 2010. The Shifting Patterns of Agricultural Production and Productivity Worldwide. Iowa State University, The Midwest Agribusiness Trade Research and Information Center Information Center.

Boserup, E., 1966. The Conditions of Agricultural Growth; The Economics of Agrarian Change under Population Pressure.Aldine Publisher, Chicago.

Borlaug, N., 2007. Feeding a hungry world. Science 318(5849): 359.

Culman, S., Young-Mathews, A., Hollander, A., Ferris, H., Sanchez-Moreno, S., O’Geen, A., and Jackson, L., 2010. Biodiversity is associated with indicators of soil ecosystem functions over a landscape gradient of agricultural intensification. Landscape Ecology 25(9): 1333-1348.

Dahal, B.M., Nyborg, I., Sitaula, B.K., and Bajracharya, R.M., 2009. Agricultural intensification: food insecurity to income security in a mid-hill watershed of Nepal. International Journal of Agricultural Sustainability 7(4): 249-260.

Dallimer, M., Tinch, D., Acs, S., Hanley, N., Southall, H.R., Gaston, K.J., and Armsworth, P.R., 2009. 100 years of change: examining agricultural trends, habitat change and stakeholder perceptions through the 20th century. Journal of Applied Ecology 46(2): 334-343.

Food and Agriculture Organization (FAO)., 1984. Improved Production Systems as an Alternative to Shifting Cultivation. Soils Bulletin 53. FAO., Rome. 90p

Johansen, C., Duxburv, J., Virmani, S., Gowda, C., Pande S., and Joshi, P. 2000. Legumes in rice and wheat cropping systems of the Indo-Gangetic Plain-Constraints and opportunities. International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics, Patancheru, Andhra Pradesh, India.

Koocheki, A., 1996. Agriculture and sustainable development. Agricultural Economic and Developmen (2): 89-112. (In Persian with English Summary)

Koocheki, A., Nassiri, M., Zareh, A. and Jahanbin M., 2004. Diversity of cropping systems in Iran. Pajouhesh and Sazandegi (63): 70–83. ( In Persian with English Summary)

Netting, R.M., 1993. Smallholders, Householders: Farm Families and the Ecology of Intensive, Sustainable Agriculture. Stanford University Press.

Shriar, A.J., 2000. Agricultural intensity and its measurement in frontier regions. Agroforestry Systems 49(3): 301-318.

Stoate, C., Boatman, N.D., Borralho, R.J., Carvalho, C.R., Snoo, G.R.D., and Eden, P., 2001. Ecological impacts of arable intensification in Europe. Journal of Environmental Management 63(4): 337-365.

Turner, B.L., and Doolittle, W.E., 1978. The concept and measure of agricultural intensity. The Professional Geographer 30(3): 297-301.

Unknown., 1987. Dark and bright prospects for the future of Iran forests and pastures. Journal of Political Information and Economic 1(2): 60-63. (In Persian)

Velayati, S., and Kadivar, A., 2006. Environmental challenges in Iran forest and pasture. Journal of Geography and Regional Development 7(1): 53-72. ( In Persian with English Summary)

Wood, S., Sebastian, K., and Scherr, S.J., 2000. Pilot Analysis of Global Ecosystems: Agroecosystems. Report, World Resources Institute, Washington DC.