شرق مدیترانه و تاثیر آن بر قلمروسازی ژئوپلیتیکی ایران در جنوب غرب آسیا

پژوهش‎های جغرافیای سیاسی

مقاله 4، دوره 4، شماره 3 - شماره پیاپی 15، پاییز 1398، صفحه 91-111  

نوع مقاله: مقالات علمی -پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/pg.v4i3.80705

نویسندگان

یاشار ذکی¹؛ حسن کریمی ²؛ محمدباقر قالیباف¹؛ جواد اطاعت³

¹تهران

²دانشگاه تهران

³شهیدبهشتی

چکیده

حوضه مدیترانه نام منطقه بزرگی در اطراف دریای مدیترانه است. این حوضه شامل دریای مدیترانه و مناطق قاره­ای نزدیک به  ساحل جنوب اروپا، شمال آفریقا و شرق مدیترانه است. مهمترین بخش حوضه مدیترانه که در کمربند شکننده خاورمیانه نیز واقع شده است، «شرق مدیترانه» است. این حوزه کانون رقابت سه قدرت ایران، ترکیه و عربستان است. ایران از همان آغاز پیروزی انقلاب اسلامی بر شرق مدیترانه متمرکز شده و این منطقه یکی از کانونهای نفوذی ایران است. سه کشور سوریه، لبنان و فلسطین اشغالی هسته اصلی ژئوپلیتیکی ایران در شرق مدیترانه هستند. در این پژوهش که روش تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی بوده و برای جمع­آوری اطلاعات از منابع مکتوب و اینترنت استفاده شده، در پاسخ به این سئوال که شرق مدیترانه چه تاثیری بر قلمروسازی ژئوپلیتیکی ایران در جنوب غرب آسیا دارد؟ می­توان گفت که شرق مدیترانه جایگاه مهمی در قلمروسازی ژئوپلیتیکی ایران در جنوب غرب آسیا و نهایتا رهبری آن بر جهان اسلام دارد.
یافته­های این پژوهش حاکی از آن است که موقعیت شرق مدیترانه در ساحل دریای مدیترانه، واقع شدن در نقطه تلاقی سه قاره جهان، نزدیکی به تنگه­های جبل­الطارق و سوئز، وجود اقلیتهای شیعه در سوریه و لبنان، تنها کشورهای نزدیک به ایران در اتخاذ سیاستهای منطقه­ای و جهانی، مکمل ژئوپلیتیکی ایران در تسلط بر بخش مرکزی جهان اسلام، مسیر انتقال انرژی ایران و عراق به اروپا و نهایتا خاکریز ایران در مقابله با اسرائیل عوامل ژئوپلیتیکی مهمی هستند که سیاست منطقه­ای ایران را در شرق مدیترانه توجیه می­کنند. بنابراین می­توان گفت که قلمروسازی ژئوپلیتیکی ایران در شرق مدیترانه، امری واقع­گرایانه و در راستای تامین منافع ملی ایران است.

کلیدواژه‌ها

شرق مدیترانه ایران قلمروسازی ژئوپلیتیکی منافع ملی

مراجع

1- آجرلو و همکاران، 1396، «افزایش قدرت منطقه‌ای ترکیه و پیامدهای امنیتی آن بر منافع ملی ایران در شرق مدیترانه در مقطع زمانی 2014 ـ 2002م.»، سال سیزدهم، شماره 2، صص 34 ـ 1.

2- احمدی، عباس،1390، ایران، انقلاب اسلامی و ژئوپلیتیک شیعه، تهران، انتشارات: اندیشه‌سازان نور.

3- اخوان‌کاظمی و ویسی،1391، « علویان سوریه؛ از شکل‌گیری تا قدرت یابی»، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال10، ش 38.

4- اخوان‌کاظمی و عزیزی،1390، «کردستان عراق: هارتلند ژئوپلیتیکی اسرائیل»، فصلنامه راهبرد، سال 20، شماره 60، صص 168 – 141.

5- اطاعت، جواد و کریمی، حسن، 1396، «سلفی‌گری و ژئوپلیتیک خاورمیانه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی تهران.

6- امرایی، حمزه،1383، انقلاب اسلامی و جنبشهای اسلامی معاصر، تهران، انتشارات: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

7- بری بوزان، « خاورمیانه: ساختاری همواره کشمکش‌زا»، فصلنامه سیاست خارجی، سال 16، شماره3.

8- بلیک، جرالد و درایسدل آلاسدایر، 1370، خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمه دره میرحیدر، تهران،انتشارات: وزارت خارجه.

9- بهفروز، فاطمه، 1355،کانال سوئز یا آبراه شرق و غرب، تهران، دانشگاه تهران.

10- بیگی، مهدی، 1389، قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در لبنان، چاپ سوم، تهران، دانشگاه امام صادق (ع).- پیتر آوری، 1382، تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، آشیانه کتاب.

11- پارساپور، روزبه، جنگهای نیابتی منطقه و طرح خاورمیانه بزرگ، فصلنامه خلیج فارس و امنیت، پایگاه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، مرداد ماه 1394.

12- پیشگاهی‌فرد، زهرا، 1383، روش تحقیق در جغرافیای سیاسی، تهران، انتشارات: ثارالله.

13- پیشگاهی‌فرد، زهرا و رحمانی، محمدعلی،1390، قلمروخواهی ایران و آمریکا در خاورمیانه، تهران، انتشارات: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

14- پیشگاهی‌فرد و همکاران، «ژئوپلیتیک شیعه و قلمروخواهی ایران در شرق مدیترانه»، شیعه‌شناسی، سال سیزدهم، شماره 49، بهار1394.

15- حافظ نیا، محمدرضا،1390، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد، انتشارات: آستان قدس رضوی.

16- جانسیز و همکاران،1393،«رویایی ایران و عربستان در بحران سوریه»، مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال سوم، شماره 12.

17- جعفری ولدانی،اصغر، 1387، روابط ایران ومصر، چالشها و فرصتها، تهران، انتشارات مرز فکر.

18- چامسکی، نوام و ایلان پایه، 1396، درباره فلسطین، ترجمه محسن عسکری جهقی، تهران، نشر ثالث.

19- رمضانی، روح‌الله، 1392، چهارچوبی تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشر نی.

20- رمضانی‌بونش، علی، 1389، «خط لوله گازی ایران ـ سوریه»، مرکز بین‌المللی مطالعات صلح.

21- رنجبر، مقصود،(1386)،«لبنان و سیاست خارجی»، هفته‌نامه پگاه حوزه، شماره 210.

22- زودرنج، صدیقه و کوچکی نیت، زهرا، 1397،«بیداری و پایداری فلسطین در اشعار تمیم برغوثی»، نشریه ادبیات پایداری، سال 10، شماره 18.

23- زیسر، آیل،1374،«سوریه و اسرائیل میان جنگ و صلح»،مطالعات خوارمیانه، شماره 5.

24- سعیدی، ابراهیم،1375، سوریه، تهران، انتشارات: وزارت امور خارجه.

25- سیمبر، رضا و قاسمیان، روح‌الله، «مولفه‌های اساسی محیط امنیتی ایران و سوریه»، فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال سوم، شماره 9، تابستان 1393.

26- شریفیان و همکاران،1391،«تعامل و تقابل ایران و تریکه در بحران سوریه»، امنیت‌پژوهی، سال 11، شماره 38.

27- شوملو، زند، 2012،اسرائیل کی و چگونه به وجود آمد،تهران، نشر: زمورا تبیان.

28- طحانی، غلامرضا،«کاربرد قدرت دریایی»، فصلنامه علوم و فنون نظامی، سال ششم، شماره 14،پائیز 1388.

29- طحانی، غلامرضا و داناطوسی، علیرضا، 1388، تجزیه و تحلیل جنگهای دریایی دافوس آجا.

30- عباسی و همکاران، 1394، «اهمیت استراتژیک تنگه هرمز در مقایسه با تنگه‌های بین‌المللی جهان»، فصلنامه علمی ـ تخصصی پژوهشهای سیاسی. دوره 5، شماره 2.

31- عزتی، عزت‌الله،1392، ژئوپلیتیک،تهران، انتشارات: سمت.

32- عطائی، فرهاد، 1387، «میراث جرج بوش در خاورمیانه و چالش پیش روی باراک اوباما»، فصلنامه سیاست، دوره 38، شماره 4.

33- فرمانفرمائیان، حافظ،1352، تحلیل تاریخی سیاست خارجی ایران از آغاز تا امروز، مترجم اسماعیل شاکری، انتشارات: دانشگاه تهران، مرکز مطالعات عالی بین‌المللی.

34- فرمهینی،احمد،1392،«ارزیابی اقتصادی مسیرهای مختلف انتقال گاز ایران به اروپا از طریق خط لوله»، ماهنامه علمی ـ ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز، شماره 131.

35- فرزندی، عباسعلی،1391، «اهمیت راهبردی سوریه برای ایران»، پیام انقلاب، شهریور، شماره 62.

36- فضلی‌نژاد، احمد، 1393،«تجارت برده در لوانت و تاثیر آن بر روند جنگهای صلیبی در قرن سیزدهم میلادی»،مطالعات اسلامی، سال46، شماره پیاپی93، ص 31 ـ 9.

37- قادری، فاطمه،1389، «مفدی زکریا و شعر مقاومت الجزایر»، نشریه ادبیات پایداری کرمان، سال اول، شماره 2،صص 260 ـ 240.

38- کاظمی، حجت (1396)، «خیزشهای هویتی، دولتهای شکننده و بحرانهای ژئوپلیتیکی خاورمیانه»، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال13، شماره اول، صص 172– 146.

39- کرمی، جهانگیر، 1384، « محیط امنیتی خاوررمیانه و سیاست دفاعی ایران»، فصلنامه سیاست دفاعی، سال 14 و 13، شماره 53 و 52

40- کریمی، حسن، (1396)، «وحدت اسلامی و ژئوپلیتیک خاورمیانه»، کنفرانس ملی وحدت اسلامی، مهاباد، دانشگاه پیام نور مهاباد.

41- کریمی، حسن، 1397، ژئوپلیتیک؛ بنیادگرایی و رادیکالیسم اسلامی، تهران، انتشارات: راز نهان.

42- کریمی،حسن، 1395، «نئوسلفیسم و ژئوپلیتیک خاورمیانه»، کنفرانس بین‌المللی بحرانهای ژئوپلیتیکی جهان اسلام، تهران، دانشگاه شهید بهشتی تهران.

43- کشاورز شکری، عباس و صادقیان، هاجر، 1392،«سیاست خارجی و مواضع دولتهای ایران و ترکیه درباره بحران سوریه»، فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، سال سوم،شماره 4، صص 106 ـ 75.

44- کنفانی،غسان،1966، ادب المقاومه فی فلسطین المحتله، بیروت: دارالطلیعه.

45- کوهن، سائول،1387، ژئوپلیتیک نظام جهانی، ترجمه عباس کاردان، تهران، انتشارات: موسسه ابرار معاصر.

46- متقی، ابراهیم، 1387،« ژئوپلیتیک تعادل و موازنه نرم ـ مطالعه موردی: خاورمیانه بین سالهای 2009 – 2001»، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال 4، شماره 1.

47- مرادی، اسکندر و افضلی، رسول،1392، اندیشه‌های جدید در ژئوپلیتیک پست‌مدرنیسم، تهران، نشر: زیتون سبز.

48- مسعودنیا، حسین و نجفی، داود،1390،«سیاست خارجی نوین ترکیه و تهدیدهای امنیتی فراروی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه آفاق امنیت، سال چهارم، شماره سیزدهم.

49- معینی آرانی، مصطفی، 1372، ساختار اجتماعی لبنان و آثار آن، تهران، انتشارات: وزارت امور خارجه.

50- منیف، عبدالرحمان، 1394، شرق مدیترانه، ترجمه صادق دارابی، تهران، نشر: افراز.

51- مولانا، حمید و محمدی، منوچهر، 1388، سیاست خارجی ایران در دولت احمدی نژاد، تهران، انتشارات: دادگستر.

52- موسوی شفائی، سیدمسعود و زمردی انباجی، زهرا،1396، «ژئوپلیتیک گاز و مداخله ترکیه در سوریه»، فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال ششم، شماره 22.

53- نادری نسب، پرویز، 1389، «چالشهای روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان در منطقه»، فصلنامه سیاست، دوره 40، شماره 1.

54- نجات، سیدعلی،1396، بحران سوریه و بازیگران منطقه‌ای، تهران، انتشارات: موسسه ابرار معاصر.

55- نصری،قدیر،1384،« تاملی روش‌شناختی بر مکتب بافتار منطقه‌ای امنیت»، مطالعات راهبردی، شماره 29.

56- نصرتی، شهریار، 1391، « نقش کشورهای مسلمان حوزه مدیترانه در گسترش علایق منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران: مطالعه موردی لبنان، پایان‌نامه ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت.

57- ولایتی، رحیم،1383، «چگونگی ساخت کانال سوئز توسط داریوش و بررسی تاثیر سیاسی ـ اقتصادی آن در دوره هخامنشیان»، مجله مطالعات باستان‌شناسی، سال 12.

1-Bolme, Selin M (2009)," Charting Turkish Diplomacy in Gaza Conflict", Insight Turkish, Vol.11, N.1.

2-Cohen، Saul. Bernard. (2007)،Geopolitics of the world system،boston:Rowman and Little field.

3- Cohen، Saul. Bernard. (1991).Global Geopolitical Change in the Post – cold War Era. Annals of the Association of American Geographers, vol.81, No.4, pp.551 – 580.

4- Collins, John. (2000).Military Geography. Washington, D.C. (USA): National Defense University.

5-Don Pretez, the Middle East Today, 3rd ed., (New York: Holt, Rinehart & Winston, and 1978:279.

6-Dodds, Klaus.(2000). Geopolitics in a Changing World. England: Pearson Education Limited.

7-Drysdale, A. & G.H.Blake (1985), the Middle East and North Africa, Oxford:

Oxford University press.

8-GauseIII, Gregory,(2010),the International Relations of the Persian Gulf, (Cambridge, Cambridge University Press).

9- Johnston, R.J. (1990) review of J.A. Agnew and J.S.Duncan (ends), the power of place (Boston and London: Unwin Hyman, 1989) in Progress in Human Geography (14) 447 – 8.

10-murison, Alexander (2006),'' the Strategic Depth in Turkish".No.6.Vol.42, Studies Middle East Foreign Policy.

11-Muscara, L. (2005).Territory as a Psychosomatic Device: Guttmann's Ki-netic Political Geography, Geographers, 10, 26 -49.

12- Pradhan.P.K.(2012),“GCC and the Syrian Crisis”, Institute for Defence Studies and Analyses, June 21.

13- Sack, R.D.(1983).' Human territoriality: A Theory', Annals of the Association of American Geographers (73) 55- 74.

14- SAMI MOUBAYED.(2019), ''Syria leases Mediterranean port to Iran' 'Asia Times.

14-Soja, E.J. (1971)' Communication & Territorial Integration in East Africa: An Introduction to Transaction Flow Analysis', East lakes Geographer (4) 39 – 57.