پیامدهای فضایی توسعه سکونتگاه‌های غیر رسمی در حریم کلانشهر مشهد

پژوهش ‎های جغرافیای سیاسی

مقاله 4، دوره 5، شماره 4 - شماره پیاپی 20، دی 1399، صفحه 72-90   

نوع مقاله: مقالات علمی -پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): Doi:org/10.22067/pg.v5i4.88152

نویسندگان

موسی کمانرودی کجوری¹؛ تاج‎الدین کرمی¹؛ احمد زنگانه¹؛ محمد رضا حسین نژاد^{* 2}

¹استادیار جغرافیا و برنامه‏ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهر ان، ایران

²استادیار جغرافیا و برنامه‏ریزی شهری، دانشگاه بینالود، مشهد، ایران

چکیده

رشد افقی و پراکنده‌رویی شهری پدیده‌‌ای است که در بیشتر شهرهای جهان رخ داده و به عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل نیمه دوم قرن بیستم مطرح شده است. یکی از مهم‌ترین پدیده‌های ناپایدارکننده توسعه شهری در کشورهای در حال توسعه نیز گونه‌ای از پراکنده‌رویی شهری با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیر رسمی است که به دلایل مختلفی به‌ویژه در حریم شهرهای بزرگ اتفاق می‌افتد. این سکونتگاه‌ها علاوه بر آن‌که جلوه‌ای از فقر هستند، از جمله چالش‌های توسعه فضایی نیز می‌باشند که به صورت گسترش پراکنده و کم تراکم، با فاصله زیاد از مراکز شهری و معمولاً با عدم اختلاط کاربری نمایان می‌شوند. توسعه فضایی سکونتگاه‌های غیر رسمی در حریم شهرها موجب اتلاف منابع، از بین رفتن اراضی کشاورزی و فضاهای باز و هم‌چنین آسیب به محیط زیست می‌شود. در کلانشهر مشهد نیز نبود کنترل لازم برای رشد بی‌رویه و نامتعادل، تخریب منابع تولیدی پیرامون، تغییر در ساختار فعالیت‌ها، افزایش جمعیت در سکونتگاه‌های پیرامونی و غیره به گسترش افقی آن تداوم بخشیده است. هدف اصلی این پژوهش بررسی پیامدهای فضایی توسعه سکونتگاه‌های غیر رسمی در حریم کلانشهر مشهد است. این پژوهش از نوع پژوهش‌های کاربری می‌باشد و به روش توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی انجام پذیرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که سکونتگاه‌های غیر رسمی به صورت شتابان و بدون برنامه در محدوده حریم کلانشهر مشهد در حال رشد و گسترش هستند. بیشترین تمرکز این سکونتگاه‌ها همواره در شمال، شمال غرب و غرب محدوده این کلانشهر بوده است. شکل‌گیری سکونتگاه‌های جدید و گسترش آن‌ها در سال‌های قبل، عمدتاً در حاشیه کشف‌رود و حد فاصل جاده جدید و قدیم قوچان صورت گرفته و تراکم آبادی‌ها در محدوده حد فاصل محدوده‌های منفصل شهری قرقی و توس تا شهر مشهد، یک پهنه یکپارچه و منسجم سکونتگاهی را تشکیل داده است.
 

کلیدواژه‌ها

شهر مشهد؛ حریم؛ سکونتگاه غیر رسمی؛ پیامدهای فضایی

مراجع

احمدی، ط. (1393). اثرات پراکنده‌رویی شهری بر سامانه محیطی شهر و پیرامون-مطالعه موردی: شهر کرج. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته شهرسازی، استاد راهنما: کیومرث حبیبی بهزاد شاه‌مرادی، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کردستان.

اصفهانی، ز و اسدی، م. (1392). سکونتگاه‌های غیر رسمی در اراضی حریم شهرها و راهکارهای تعدیل آن. اولین همایش معماری، مرمت، شهرسازی و محیط زیست.

اﻧﻮری، ن و درﯾﺎﺑﺎری، ج. (1397). بررسی مسائل مدیریتی حریم کلانشهر تهران در ارتباط با روند فعلی و آتی تحولات کالبدی و جمعیتی. ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻧﮕﺮش‌ﻫﺎی ﻧﻮ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ، ﺷﻤﺎره 2.

ایراندوست، ک. (1389). سکونتگاه‌های غیر رسمی و اسطوره حاشیه‌نشینی. چاپ اول، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

برک‌پور، ناصر و اسدی، ا. (1388). مدیریت و حکمروایی شهری. چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه هنر.

برآبادی، م. (1384). الفبای شهر. چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.

بحیرایی، ح، سرور، ر، کارگر، ب و فرجی راد، ع. (1395). تحلیل راهبردی تحولات فضایی کارکردی در پهنه حریم جنوبی کلانشهر تهران. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی، شماره 98.

بردی آنا مراد نژاد، ر، ملکشاهی، غ و محمدی، ع. (1393). ارزیابی نقش سکونتگاه‌های غیر رسمی در گسیختگی فضایی ساختار شهری گنبد کاووس. فصلنامه برنامه‌ریزی فضایی، شماره 4.

حاج یوسفی، ع. (1381). حاشیه‌نشینی شهری و فرآیند تحول آن. مجله هفت شهر، شماره 8.

حکیمی، ه؛ الهامی، ن و پورحسینی، م. (1397). ارزیابی و رتبه‌بندی توزیع خدمات شهری در سکونتگاه‌های غیر رسمی کلانشهر تبریز. فصلنامه شهرپایدار، شماره 4.

ریاحی، و؛ کاویانی راد، م و عمیدی، ش. (1392). بررسی اسکان غیر رسمی در حوزه‌های روستایی پیرامون کلانشهر کرج. مجله هفت شهر، شماره 54.

زنگی‌آبادی، ع و ضرابی، ا. (1384). تحلیل اجتماعی اقتصادی حاشیه نشینی شهر اصفهان، مجله دانشگاه اصفهان، شماره 1.

سلطان‌زاده، ح. (1368). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. چاپ دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

شاه‌حسینی، پروانه. (1392). بررسی سیر تحول اسکان غیر رسمی با تأکید بر ایران. چاپ اول، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

شیخی، م و شبستر، م. (1397). آﺳﯿﺐ‌ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ یکپارچه حریم کلانشهر تهران. ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮی و ﻣﻨﻄﻘﻪای، شماره 4.

صرافی، م. (1382). بازنگری ویژگی‌های اسکان خود‌انگیخته در جستجوی راهکارهای توانمندسازی. مجموعه مقالات حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی، جلد اول، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

غضنفرپور، ح، کمانداری، م و علیمردانی، م. (1391). اسکان غیر رسمی چالش فراروی شهرها-مطالعه موردی: محله شهرک صنعتی کرمان. فصلنامه جغرافیا، شماره 2.

کاظمیان، غ؛ صالحی، ا؛ ایازی، م؛ نوذرپور، ع؛ ایمانی جاجرمی، ح؛ سعیدی رضوانی، ن و عبداللهی، م. (1392). مدیریت شهری-جلد اول: مبانی و حوزه‌ها. چاپ اول، اتشارات تیسا، تهران.

کمانرودی، م؛ پریزادی، ط و کرمی، م. (1398). فرآیند شکل‌گیری اجتماعات غیر رسمی در محدوده پیراشهری مشگین‌شهر. مجله توسعه فضاهای پیراشهری، شماره 2.

کمانرودی، م؛ زنگانه، ا و قلی‌نیا، ص. (1398). پراکنده‌رویی شهر بابل و تغییر نقش اقتصادی روستاهای پیرامون. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، شماره 30.

کمانرودی، م و قلی‌نیا، ص. (1398). پراکنده‌رویی شهر بابل و تغییرات ساختاری-کارکردی روستاهای پیرامون-مطالعه موردی: روستای «سیاه کلا محله». فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، شماره 19.

کمانرودی، م؛ عزیزپور، ف و جانیازی، ع. (1393). پراکنده‌رویی شهر شیراز و تغییرات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی روستاهای پیرامون، مورد: روستای گویم. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، شماره 9.

کمانرودی، م؛ پریزادی، ط و بیگدلی، م. (1393). فرآیند گسترش فضایی سکونتگاه‌های پیرامون کلانشهر تهران-مورد مطالعه: محدوده شهری اسلامشهر-رباط کریم. فصلنامه مطالعات شهری، شماره 21.

کمانرودی، م و جنگجو، ش. (1391). بسترهای مدیریتی لازم برای تحقق حکمروایی خوب شهری در تهران. مجموعه مقالات نخستین همایش علمی حکمروایی خوب شهری، جلد دوم، چاپ اول، تهران: انتشارات تیسا.

کمانرودی، م. (1385). ناکارایی ساختار مدیریت شهری ایران در ساماندهی اجتماعات اسکان غیر رسمی-نمونه: منطقه 6 شهرداری تهران. فصلنامه شهرسازی و معماری آبادی، شماره 16.

کمانرودی، م. (1385). ناکارایی ساختار مدیریت شهری ایران در ساماندهی اجتماعات غیر رسمی-نمونه: منطقه 6 شهرداری تهران. نشریه آبادی، شماره 16.

کمانرودی، م. (1385). ساخت سیاسی-مدیریتی و توسعه شهری. فصلنامه اقتصاد سیاسی، شماره 11.

کمانرودی، م. (1384). موانع ساختاری مدیریت توسعه شهری در ایران. فصلنامه اقتصاد سیاسی، شماره 10.

گیلبرت، آ و جوزف گ. (1375). شهرها، فقر و توسعه: شهرنشینی در جهان سوم. ترجمه پرویز کریمی ناصری، چاپ اول، تهران: اداره کل روابط عمومی و بین الملل شهرداری تهران.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1399). قانون تعاریف محدوده و حریم شهر، روستا و شهرک و نحوه تعیین آن‌ها. https://rc.majlis.ir

محمدی، ی و رحیمیان، م. (1387). بررسی چالش‌های حاشیه‌نشینی در شهرستان کوهدشت استان لرستان. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 66.

مقیمی، م. (1382). اداره امور حکومت‌های محلی: مدیریت شوراها و شهرداری‌ها. چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.

ﻣﻬﺮﻧﮋﺍﺩ ﺑﻮﺭﺍ، پ. (1393). ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻳﻜﭙﺎﺭﭼﻪ ﺣﺮﻳﻢ ﻛﻼﻧﺸﻬﺮﻫﺎ ﻭ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﺭﺍﻫﺒﺮﺩﻫﺎﻱ ﺍﻭﻟﻮﻳﺖ‌ﺩﺍﺭ ﺑﺎ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺗﻜﻨﻴﻚ‌ﻫﺎﻱ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ SWOT و QSPM. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته شهرسازی، استاد راهنما: فرشاد نوریان، دانشکده شهرسازی، دانشگاه تهران.

هادیزاده بزاز، م. (1392). مدیریت اراضی حریم شهرها، راهکاری اصولی در کاهش مشکلات شهری کلانشهر مشهد. مجله هفت شهر، شماره 44.

Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of chengzhongcun(s), journal homepage: www.elsevier.com/locate/geoforum.

UN-HABITAT (2015). Issue Paper on Informal Settlements. New York, (not edited version). https://unhabitat.org/wp-content/uploads/2015/04/Habitat-III-Issue-Paper-22_Informal-Settlements.pdf.