ضرورت یا عدم ضرورت پیش‌بینی اصول و قواعد کلی حقوق کیفری در قوانین جزایی (مطالعۀ موردی قاعدۀ درأ در قانون مجازات اسلامی 1392)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 53، شماره 3 - شماره پیاپی 126، مهر 1400، صفحه 70-49   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i3.84751

نویسندگان

سیدحسین حسینی^{* 1}؛ میثم غلامی²

¹دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی دکتری حقوق جزا دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

سیاست‌گذاران کیفری، اصول و قواعد کلی حقوق کیفری همچون اصل قانونی‌بودن جرم و مجازات، اصل شخصی‌بودن مجازات و قاعدۀ تفسیر به نفع متهم را در قوانین جزایی پیش‌بینی نمی‌کنند؛ زیرا مفاد و مبانی این اصول و قواعد به طور پیشینی شناسایی و به رسمیت شناخته شده‌ است. با وجود این، در برخی موارد قانونگذار با درنظرگرفتن ملاحظاتی و در راستای تعدیل اصول و قواعد کلی حقوق کیفری، آن‌ها را در قوانین جزایی پیش‌بینی کرده است.
قاعدۀ درأ ازجمله قواعد فقهی مهم و کاربردی در قلمروِ فقه و حقوق است. این قاعده برای نخستین‌بار در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در مواد 120 و 121 پیش‌بینی شده است. مفاد این مواد، گویای این مطلب است که قانونگذار در قانون مذکور رویکرد جدیدی نسبت به این قاعده اتخاذ کرده که با اصول و قواعد کلی حقوق کیفری در تعارض است.
در این نوشتار ضمن تبیین ضرورت یا عدم ضرورت پیش‌بینی اصول و قواعد کلی حقوق کیفری در قوانین جزایی، چرایی ضرورت پیش‌بینی قاعدۀ درأ در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 و تعارض این قاعده با اصول و قواعد کلی کیفری، تحلیل شده و سپس ضمن نقد و ارزیابی دلالت جدید قاعدۀ درأ در قانون مذکور، به شیوۀ نگرش آرای محاکم به این قاعده نیز توجه شده است.

کلیدواژه‌ها

قاعدۀ درأ؛ شبهه؛ اصول کلی حقوق کیفری؛ قواعد کلی حقوق

مراجع

قرآن کریم

احدی، فاطمه و بابک پور‌قهرمانی، «امکان سنجی همسویی تحولات قاعدۀ درأ با آموزه‌‌های عدالت‌سنجشی»، فصلنامۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، س8، ش23، 1395، صص  24-11.

اکبریان، حسنعلی و رسول نادری، «بررسی عنصر احتیاط در فقه دوره‌‌های پیش و پس از اندیشۀ اخباری»، فصلنامۀ کاوشی نو در فقه، دورۀ 20، ش76، 1392، صص  95-71.

امیدی، جلیل، «قاعدۀ درأ و تفسیر نصوص جزایی»، فصلنامۀ مقالات و بررسی‌‌ها، دورۀ 36، ش73، 1382، صص 56-41 .

آقایی‌نیا، حسین و رضا زهروی، «مطالعۀ تطبیقی جهل بسیط متهم و آثار آن در فقه امامیه، حقوق کیفری ایران و آمریکا»، فصلنامۀ حقوق، دورۀ 39، ش4، 1388، صص  19-1.

بولانژه، ژان، «اصول کلی حقوق و حقوق موضوعه»، مجلۀ دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ترجمۀ علیرضا محمدزاده وادقانی، ش36، 1376، صص 100-73 .

جوبیاری، گلدست و زینب باقری‌نژاد، «مسئولیت کیفری، مدنی و انتظامی ناقضین اصول بنیادین دادرسی کیفری»، پژوهش حقوق کیفری، س2، ش5، 1392، صص 92-73.

حاجی ده‌آبادی، احمد، قواعد فقه جزایی (حدود و تعزیرات، قصاص و دیات)، چاپ اول، قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1389.

حبیب‌زاده، محمدجعفر و دیگران، «کاوشی در بایسته‌‌های اعمال قاعدۀ درأ در اجرای مجازات ازمنظرِ فقه جزایی و حقوق موضوعه»، پژوهش‌‌های حقوق تطبیقی، دورۀ 22، ش3، 1397، صص 82-57.

حیاتی، علی‌عباس، «مفهوم «اصل حقوقی» و مقایسۀ آن با «قاعدۀ حقوقی» (مطالعۀ تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه)»، دانش حقوق مدنی، دورۀ 7، ش2، 1397، صص 26-15.

حیدرنژاد، کیوان و سیدابوالفضل میرجعفرپور، «تحولات قاعدۀ درأ در قانون مجازات اسلامی با رویکرد آموزه ‌های کیفرشناسی نوین»، فصلنامۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، س9، ش1، 1395، صص 52-39.

خالقی، علی و محمدعارف احمدی، «قاعده منع محاکمه مجدد در نظام حقوقی افغانستان، اسناد بین‌المللی حقوق بشر و فقه حنفی »، مطالعات حقوق کیفری و جرم شناسی، دورۀ 3، ش1، 1395، صص 91-63.

دانشور ثانی، رضا و کاظم خسروی، «بررسی فقهی قاعدۀ «درأ» با تکیه بر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392»، فصلنامۀ مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، دورۀ دهم، ش33، 1395، صص 104-83.

داوید، رنه؛ ژوفره اسپینوری، کامی، «درآمدی بر حقوق تطبیقی و دو نظام بزرگ حقوقی معاصر»، ترجمۀ حسین صفایی، چاپ هشتم، تهران: میزان، 1389.

زراعت، عباس، حقوق جزای عمومی تطبیقی، چاپ اول، تهران: فکرسازان، 1384.

ساداتی، سیدمحمدمهدی، «شرایط اعمال قاعدۀ درأ در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، س8، ش1، 1395، صص 146-113

صادق‌نژاد نائینی، مجید، «بررسی ابهامات و چالش‌های مادۀ ۶۳۷ قانون تعزیرات ۱۳۷۵در مرحلۀ صدور حکم و اجرای مجازات در پرتوِ رویۀ عملی محاکم کیفری»، پژوهشنامۀ حقوق کیفری، س10، ش20، 1398، صص 84-55.

قبانچی، حسام و صادق صفری، «مبانی فقهی احیای قاعدۀ منع مجازات مجدد در قانون مجازات اسلامی 1392»، پژوهش‌های فقهی، دورۀ 11، ش1، 1394، صص 210-183.

قدوسی، سیدابراهیم و علی پورزرین، «نقد و بررسی مادۀ 637 قانون مجازات اسلامی»، فصلنامۀ مطالعات اسلامی، ش67، 1383، صص 182-151.

کلانتری، کیومرث و دیگران، «نقد و بررسی عنصر شبهۀ راجع به جرایم اطفال و نوجوانان»، فصلنامۀ قضاوت، دورۀ 17، ش29، 1396، صص 78-51.

گرجی ازندریانی، علی‌اکبر، «ده فرمان حقوق عمومی: تأملی دربارۀ اصول و مفاهیم بنیادین حقوق عمومی»، فصلنامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دورۀ 41، ش2، 1390، صص 233-205.

محقق داماد، مصطفی و هادی رهبری، «تبیین قاعدۀ درأ در حقوق کیفری ایران و نهاد معادل آن در حقوق آمریکا»، فصلنامۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، س51، ش2، 1397، صص 474-459.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه بخش جزایی، چاپ بیست و هفتم، تهران: علوم اسلامی، 1392.

مرادخانی و دیگران، «بررسی فقهی و حقوقی قاعدۀ عطف‌به‌ماسبق نشدن قوانین با تأکید بر مقولۀ قصاص»، مطالعات فقهی و فلسفی، س2، ش8، 1395، صص24-7.

مرادی، حسن و علی شهبازی، «عنصر معنوی قتل عمدی در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392»، پژوهش حقوق کیفری، س4، ش13، 1394، صص70-43.

مرتضی، احمد و امیر امیران بخشایش، «اثر محکومیت‌زدایی و کیفرزدایی قاعدۀ درأ در جنایات موجب قصاص با رویکردی به قانون مجازات اسلامی 1392»، فصلنامۀ پژوهش حقوق کیفری، س7، ش25، بیست و پنجم، 1397، صص87-59.

مؤذن‌زادگان، حسنعلی و حسن غلامعلی‌زاده، «بررسی تحلیلی جایگاه تفسیر شک به‌نفع متهم در حقوق کیفری»، فصلنامۀ پژوهش‌نامۀ حقوق اسلامی، دورۀ 10، ش30، 1388، صص 159-141 .

میرزایی، الهام و مجاهد امیری، «بررسی قاعدۀ منع تعقیب مجدد در حقوق جزای بین الملل با رویکرد به قانون مجازات اسلامی 1392»، فصلنامۀ پژوهش نامۀ مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، س1، ش2، 1392، صص20-1.

میلانی، علیرضا، «اصل قانونی‌بودن جرایم و مجازات‌‌ها در بستر تاریخ»، مجلۀ حقوقی دادگستری، ش62 و 63، 1387، صص180-157.

Alpa. Guido (1994) General Principles of Law. Annual Survey of International & Comparative Law. Volume 1.

Gallant. S. Kenneth (2008) the principle of legality in international and comparative criminal law،Cambridge University Press،2009 (paperback available 2011(

Raimondo،Fabián O. ) 2008( General Principles of Law in the Decisions of International Criminal Courts and Tribunals؛ Martinus Nijhoff Publisher.

Marcelo،G. kohen،Berenice Schramm؛ (2013) General Principles of Law؛ oxford university Press.