رویکردی انتقادی به فقه افتراضی؛ مبانی و آسیب‌ها با تمرکز بر جایگاه موضوع‌شناسی در این رویکرد فقهی

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 129، شهریور 1401، صفحه 77-95   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i4.87634

نویسندگان

علی شفیعی¹؛ منصور امیرزاده جیرکلی^{* 2}؛ محمد رضا کاظمی گلوردی³

¹دانش آموخته دکتری گروه آموزشی فقه ومبانی حقوق اسلامی، واحد تربت حیدریّه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت حیدریّه،ایران.

²استادیار گروه آموزشی فقه ومبانی حقوق اسلامی، واحد تربت حیدریّه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت حیدریّه،ایران.

³استادیارگروه آموزشی فقه ومبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد،ایران.

چکیده

فقه افتراضی که با اندکی تسامح می‌توان آن را فقه در خلأ نیز نام نهاد، محصول مبانی، روش‌ها، علل و عواملی است که باتوجه‌به حضور پررنگ و پرحجم آن در پیشینه و حال نهادِ فقاهت، نیازمند نگاهی انتقادی است تا بتوان دقیق‌تر و عینی‌تر با آن روبه‌رو شد.
توجه به فقه افتراضی به‌مثابه رویکردی فقهی که ازجمله معلول فاصله‌گرفتن فقه و فقیهان از واقعیت‌های اجتماعی و چالش‌های عینیِ مکلفان از یک سو و مطرود گشتن فقیهان از حکومت و حاشیه‌نشینیِ ایشان از سوی دیگر است، پیامد‌هایی به‌دنبال داشته که در این مقاله ضمن اشاره به پاره‌ای از مبانی و آسیب‌های آن تلاش شده است به‌صورت موردی به پیامد کم‌توجهی به موضوع‌شناسی پرداخته شود، مسئله‌ای که در این چند دهه بیش‌ازپیش مدّنظر اصحاب اندیشه و دغدغه‌مندانِ کارآمدترکردن فقه بوده است.
در این جستار به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد انتقادی مسئلۀ مورد اشاره مورد تحقیق واقع شده و این گمانه تقویت شده که کم‌توجهی به موضوع‌شناسیِ فقهی و تقلیل جایگاه آن در عملیات استنباط، عمدتاً معلول حاکمیتِ رویکرد افتراضی به فقه است.

کلیدواژه‌ها

رویکرد انتقادی؛ فقه افتراضی؛ فقه واقعی؛ آسیب‌شناسی رویکرد‌های فقهی؛ موضوع‌شناسی

مراجع

ابن‌قیم جوزی، محمدبن‌ابی‌بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، چاپ‌اول، عربستان سعودی: دار ابن الجوزی، 1423ق.

ابوحیان توحیدی، علی‌بن‌محمد، البصائر والذخائر، چاپ‌اول، بی‌جا: دار صادر، 1408ق.

ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، حیاته و عصره –آراءه و عصره، بی‌جا: دار الفکر العربی، 1369ق.

ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، تاریخ المذاهب الاسلامیه فی السیاسه و العقائد و تاریخ المذاهب الفقهیه، قاهره: دار الفکر، 1996م.

اسدی، حسن، الامام جعفر بن محمد الصادق ُوالتأسیس للمنهج الافتراضی والتعلیلی، بی‌جا: مجلة دواة، 2015م.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، چاپ‌اول، قم: هادی، 1419ق.

برجی، یعقوبعلی، «نقش زمان و مکان در موضوعات احکام»، مجموعه مقالات کنگره نقش زمان و مکان در اجتهاد، بی‌جا: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374، صص67تا 129

بلتاجی، محمدابراهیم، مناهج التشریع الاسلامی فی القرن الثانی الهجری، چاپ‌اول، مصر: دار السلام، 1425ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل، الحاشیة على مدارک الأحکام، قم: آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1419ق.

بهجت، محمدتقی، مناسک حج، چاپ‌ششم، قم: دفتر حضرت آیت‌الله العظمی محمدتقی بهجت، 1387.

پاکتچی، احمد، «اسلام» دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367.

جباران، محمدرضا، «نگاهی به مکاتب حدیثی شیعه در سده‌های اولیه»، مجلۀ شیعه‌شناسی، س 1، ش3و4، 1382، صص 59تا 80

حب‌الله، حیدر، مسئلۀ المنهج فی الفکر الدینی وقفات و ملاحظات، چاپ‌اول، بیروت: الانتشار العربی، 2007م.

حجوی ثعالبی، محمدبن‌حسن، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، چاپ‌اول، بیروت: دار الکتب الاعلمیة، 1416ق.

حسنی، سیدحمیدرضا و مهدی علی‌پور، جایگاه‌شناسی علم اصول،( گفتگو با آیت الله سید احمد مددی) ، چاپ‌اول، قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم، 1385.

حصوه، ماهرحسین، فقه الواقع و اثره فی الاجتهاد، چاپ‌اول، امریکا: المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1430ق.

خامنه‌ای، سیدعلی، سخنرانی در جمع روحانیون حوزۀ علمیه اهواز، 18/12/1375.

خامنه‌ای، سیدعلی، سخنرانی در ابتدای درس خارج، 29/6/1371.  

خضری، محمد، تاریخ التشریع الاسلامی، چاپ‌دوم، قم‌: دار الکتا‌ب الاسلامی، 1415‌ق.

خطیب بغدادی، احمدبن‌علی، تاریخ بغداد، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

خوئی، ابوالقاسم، منیة السائل، چاپ‌اول، قم: برگزیده، 1416ق.

دسوقی، محمد، التجدید فی الفقه الاسلامی، چاپ‌اول، بیروت: دار المدار الاسلامی، 2006م.

دسوقی، محمدبن‌احمد، حاشیه الدسوقی علی شرح الکبیر، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

دوسری، مسلم‌بن‌محمد، الممتع فی القواعد الفقهیة، چاپ‌اول، ریاض: دار زدنی، 1428ق.

ریسونی، احمد، الاجتهاد النص؛ الواقع، المصلحه، چاپ‌اول، بیروت: الشیکة العربیة للابحاث و النشر، 2012م.

زرقاآ، احمد، المدخل الفقهی العام، دمشق: مطبعة جامعة دمشق، 1957م.

زرقاآ، احمد، شرح القواعد الفقهیه، دمشق: دار العلم، 1409ق.

سید قطان، رمضان، «الفقه الافتراضی و اثره فی الاحکام المعاصرة»، مجلة الشریعة و القانون، ج1، ش25، 1431، ص15 تا 61.

سیستانی، علی، الاجتهاد و التقلید و الاحتیاط، به‌تقریر محمدعلی ربانی، قم: بی نا، ۱۳۹۴ .

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم: مجمع شهید صدر، 1408ق.

عبدالقادر، علی‌حسن، نظره عامه فی تاریخ الفقه الاسلامی، چاپ‌دوم، قاهره: مکتبة القاهرة الحدیثة، 1956م.

عصفور العجمی، مبارک‌سعود و محمدعلی سمیران، «ضوابط الاجتهاد فی المسائل الافتراضیه: دراسه تاصیلیه»، مجلۀ جامعة الشارقة للعلوم الشرعیة و الدراسات الاسلامیة، امارات متحد عربی: جامعة الشارقة، 1441ق.

عیدانی، محمود، العقل و عملیة الاستنباط؛ دروس منهجیة فی دور العقل فی عملیة الاستنباط عندالامامیة، چاپ‌اول، قم: العطار، 1396.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، نضد القواعد الفقهیة على مذهب الامامیة، چاپ‌اول، قم: کتابخانۀ آیت‎الله مرعشی نجفی، 1403ق.

فرحناک، علی‌رضا، موضوع‌شناسی در فقه، (گفتگو با آیت الله مددی)، چاپ‌اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1390.

کمال‌الدین امام، محمد، «الموقف من الفقه الافتراضی»، مجلة المسلم المعاصر، ش145و146، 2012م، صص95-125.

مازندرانى، محمدصالح‌بن‌احمد، شرح الکافی، تهران: چاپ‌اول، بی‌جا: بی‌نا، 1382.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، بیروت: آل البیت لاحیاء التراث، 1411ق.

محیمید، محمدبن‌عبدالله‌بن‌محمد، الفتوی الافتراضیه، مفهوم‌ها، اهمیت‌ها و حکم‌ها، بی‌جا: جامعة القصیم، 1434ق.

مصطفى، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط، قاهرة: دار الدعوة، 1989م.

مقری، احمدبن‌محمد، القواعد؛ المملکة السعودیة، بی‌جا: مرکز احیاء التراث الاسلامی، بی‌تا.

مهران، محمودعبدالرحیم، «استشراف الفتوی تراثیته و آفاقه»، بحوث مؤتمر الفتوى واستشراف المستقبل، السعودیة: جامعة القصیم، ، 1437ق، صص633- 698. (مقاله کنگره بوده مجله نبوده و بیش از این آدرسی ندارد)

نائینى، محمدحسین، فوائد الاصول، به‌تقریرمحمدعلی کا‌ظمی خراسا‌نی‌، چاپ‌اول، قم: نشر اسلامی، 1409ق.

واعظ‌زاده خراسانی، محمد، «سبک‌شناسی رجالی آیت‌الله بروجردی»؛ کرانه‌های اجتهاد، قم: بوستان کتاب، 1396.

وزارة الأوقاف و الشئون الإسلامیة–الکویت، موسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت: بی‌نا، 1427ق.

همایی، جلال‌الدین، قواعد فقه، اصطلاحات و تاریخ فقه و...، چاپ‌اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391.

معرفت، محمد هادی، نقد و نظر،(اقتراح در باره مبانی اجتهاد)، س1،  ش1 ؛زمستان 1373،صص 7-107.

کدیور, محسن, دغدغه‌های حکومت دینی, چاپ دوم, تهران: نشر نی, 1379.

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، چاپ اول، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1384.

پوپر، کارل، اسطورۀ چارچوب (در دفاع از علم و عقلانیت)، چاپ سوم، تهران: طرح نو، 1389.

فنایی، ابوالقاسم، اخلاق دین شناسی، چاپ اول، تهران، نگاه معاصر، 1389.

عبدالفتاح همام، «الفقه المستقبلی تاصیل و آفاق»، مجلة الوعی الاسلامی، ش560، 2012.

خالد عبدالله المزینی، حقیقة فقه التوقع وأهمیته، پایگاه اینترنتی الاجتهاد، دفتر تبلیغات خراسان رضوی،  http://ijtihadnet.net

هدایتی، محمد، مناسبات فقه و اخلاق، چاپ اول، تهران، نگاه معاصر، 1395.

ابوزهره، محمّد؛ تاریخ المذاهب الاسلامیه فی السیاسه و العقائد و تاریخ المذاهب الفقهیه؛ بیروت: دارالفکر العربی، 1989م.