بررسی فقهی‌حقوقی مسئولیت مدنی ربات

فقه و اصول

مقاله 9، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 127، بهمن 1400، صفحه 190-171   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v54i1.87620

نویسندگان

حمزه نظرپور^{* 1}؛ علی اکبر ایزدی فرد²؛ محمد محسنی دهکلانی³

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مازندران

²استاد دانشگاه مازندران

³دانشیار دانشگاه مازندران

چکیده

فناوری رباتیک در سال‌های اخیر با زندگی انسان پیوند یافته و میزان ورود و نقش ربات در زندگی انسان، پیوسته در حال پیشرفت و فزونی است. این فزونی زمینه‌ساز تقنین در مورد شیوۀ رفتار و کارکردهای گوناگون ربات شده است؛ زیرا اولاً اطمینان‌خاطر یافتن از عملکرد کنترل‌شده و ایمن در جامعه ضروری است؛ ثانیاً میزان اثربخشی و کارایی ربات در عرصه‌های مختلف زندگی به شناخت مسائل فقهی و حقوقی مرتبط با آن بستگی دارد. ازجمله مباحث حقوقی مهم و شایان توجه در این عرصه، وجود مسئولیت مدنی در صورت اشتباه و خطای ناشی از فعل ربات است. این نوشتار به‌روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن بررسی مبانی مسئولیت مدنی و احراز ارکان آن در قلمروِ کردار و رفتار ربات و با اقامۀ ادلۀ اجتهادی به این نتیجه رسیده است که انجام‌ یا ترک فعلِ زیان‌بار توسط ربات، مسئولیت‎آور است و حسب مورد، عامل انسانی بر اساس نظریۀ «احترام» محکوم و ملزم به جبران خسارت می‌شود؛ زیرا ربات فاقد شخصیت حقیقی یا حقوقی است و نمی‌تواند از عهدۀ خسارت برآید.

کلیدواژه‌ها

ترک فعل زیانبار؛ ربات؛ رباتگر؛ فعل زیانبار؛ مبنای احترام؛ مسئولیت مدنی

مراجع

قرآن کریم

اصفهانی، محمدحسین، حاشیۀ کتاب المکاسب، به‌تحقیق عباس‌محمد آل سباع، چاپ‌اول، قم: انوارالهدی، 1418ق.

بادینی، حسن، فلسفۀ مسئولیت مدنی، چاپ‌اول، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1384.

باریکلو، علی‌رضا، مسئولیت مدنی، چاپ‌سوم، تهران: میزان، 1389.

بجنوردی، حسن، القواعدالفقهیه، به‌تصحیح مهدی مهریزی و محمدحسن درایتی، چاپ‌اول، قم: الهادی، 1419ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، به‌تحقیق محمدتقی ایروانی، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.

بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعه، چاپ‌اول، تهران: فرهنگ سبز، 1386.

تبریزی، جواد، تنقیح مبانی الاحکام، چاپ‌اول، قم: دارالصدیقةالشهیدة، 1428ق.

تونی، عبدالله‌بن‌محمد، الوافیه فی اصول الفقه، چاپ‌دوم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.

جزایری، محمدجعفر، هدی الطالب فی شرح المکاسب، چاپ‌اول، قم: دارالکتاب، 1416ق.

حرعاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعه، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت، 1409ق.

حسنوی، رضا، فرهنگ اصطلاحات کامپیوتری webster، چاپ‌دوم، تهران: رایزن، 1373.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی، العناوین الفقهیه، چاپ‌اول،  قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

حکمت‌نیا، محمود و دیگران، «مسئولیت مدنی ناشی از تولید ربات‌‌های مبتنی بر هوش مصنوعی خودمختار»، آموزه‌‌های فقه مدنی، 1398، ش60، صص231 تا 255.

حکمت‌نیا، محمود، مسئولیت مدنی در فقه امامیه، چاپ‌دوم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

خوانساری نجفی، موسی، قاعدۀ «لاضرر و لاضرار»، چاپ‌اول، تهران: المکتبة المحمدیه، 1373ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1405ق.

خویی، ابوالقاسم، تکملة المنهاج، چاپ بیست‌وهشتم، قم: مدینة العلم، 1410ق.

خویی، ابوالقاسم ، الهدایة فی الاصول، چاپ‌اول، قم: صاحب الامر، 1417ق.

خویی، ابوالقاسم ، مبانی تکملة المنهاج، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ احیاء التراث الامام الخویی، 1422ق.

روحانی، محمد، منتقی الاصول، چاپ‌اول، قم: دفتر آیت‌الله، 1413ق.

روحانی، محمدصادق، منهاج الصالحین، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

ره‌پیک، حسن، حقوق مسئولیت مدنی و جبران‌‌ها، چاپ‌دوم، تهران: خرسندی، 1392.

سائسی، سیدمحسن، فرهنگ لغات و اصطلاحات کامپیوتر، تهران: سائسی، 1384.

سبزواری، عبدالاعلی، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ‌چهارم، قم: المنار، 1413ق.

سیستانی، علی، منهاج الصالحین، چاپ‌پنجم، قم: دفتر آیت‌الله، 1417ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرایع الاسلام، چاپ‌اول، قم: المعارف الاسلامیة، 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، به‌تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، چاپ‌هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.

صدر، محمد، ماوراء الفقه، به‌تحقیق جعفر هادی دجیلی، چاپ‌اول، بیروت: دارالاضواء، 1420ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی شرح العروةالوثقی، به‌تحقیق سیدمحمود هاشمی، چاپ‌دوم، قم: مجمع الشهید آیت‌الله الصدر العالمی، 1408ق.

صدر، محمدباقر ، دروس فی علم الاصول، چاپ‌پنجم، قم: اسلامی، 1418ق.

صدر، محمدباقر ، قاعدۀ لاضرر و لاضرار، به‌تقریر سیدکمال حیدری، چاپ‌اول، قم: دارالصادقین، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تلخیص المرام فی معرفة الاحکام، به‌تحقیق هادی قبیسی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1421ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف ، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، چاپ‌اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة دیات، چاپ‌اول، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار، 1418ق.

فاضل لنکرانی، محمدجواد، حق التألیف، به‌تحقیق محمدجواد سعیدی، چاپ‌اول، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار، 1430ق.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، مفاتیح الشرایع، چاپ‌اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.

قاسم‌زاده، سیدمرتضی، مبانی مسئولیت مدنی، تهران: میزان، 1387.

قانون مجازات اسلامی، تدوین جهانگیر منصور، چاپ یکصد و یازدهم، تهران: دیدار، 1392.

قانون مدنی، تدوین جهانگیر منصور، چاپ یکصد و یکم، تهران: دیدار، 1394.

قلی‌زاده نوری، فرهاد، فرهنگ تشریحی اصطلاحات کامپیوتری مایکروسافت، چاپ‌اول، تهران: آذر کانون نشر علوم، بی‌تا.

قنواتی، جلیل و حسین جاور، «مبنای احترام در شناسایی و حمایت از حریم خصوصی در حوزۀ ارتباطات»، مجلۀ حقوق اسلامی، ش29، 1390، صص33 تا 59.

کاتوزیان، ناصر، وقایع حقوقی-مسئولیت مدنی، چاپ‌هفدهم، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1394.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، چاپ‌اول، تهران: دارالحدیث، 1429ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، به‌تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران:مرکز نشر علوم اسلامی، 1406ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ‌دوم، قم: آل‌البیت، 1414ق.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم: مدرسۀ امام علی، 1411ق.

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، به‌تقریر احمد قدسی، چاپ‌دوم، قم: مدرسۀ امام علی، 1428ق.

موسوی قزوینی، علی، رسالۀ قاعدۀ «ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده»، به‌تحقیق سیدعلی موسوی علوی، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.

نائینی، محمدحسین، المکاسب و البیع، به‌تقریر محمدتقی آملی، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

نظرپور، حمزه و دیگران، «بررسی فقهی حقوقی سوء استفاده از حق مالکیت ربات در امر اشتغال»، مجلۀ آموزه‌‌های فقه مدنی، ش18، 1397، صص51 تا 82.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت، 1408ق.

هوشمند فیروزآبادی، حسین، «ارزیابی مبانی فقهی مسئولیت مدنی»، مجلۀ آموزه‌‌های فقه مدنی، 1398، ش19، صص 297 تا 328.

یزدی، محمدکاظم‌بن‎عبدالعظیم، تکملة العروه الوثقی، چاپ‌اول، قم: داوری، 1414ق.

https://agorgani.irViewed in 1399/01/30

http://www. e uroparl.europa. e u Viewed in 1398/03/09

https://www. i sna.ir Viewed in 1397/02/10

http://jamejamonline.ir Viewed in 1398/12/23

https://www.kommersant.ruViewed in 1398/03/09

https://www.nitrd.govViewed in 1398/03/09

http://saafi.comViewed in 1399/02/09

https://www.shirazi.ir Viewed in 1399/01/23

https://www.y jc.irViewed in 1398/04/31