پارادایم های حاکم بر مفهوم حق (مطالعه رویکرد فقه و فقهای اسلام)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 53، شماره 4 - شماره پیاپی 127، بهمن 1400، صفحه 67-49   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v54i1.88036

نویسندگان

مهدی رضایی^{* 1}؛ محسن قائمی خرق²

¹استادیار دانشگاه علامه طباطبائی (ره)

²دانش آموخته دکتری حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبائی (ره)

چکیده

حق، ادعایی معنـادار، منطقـی و موجه­شدنی در گستره انسان و به دست آمده در راستای منزلت و شرافت او است. در این میان، حق در طیفی از نظریات مختلف، متفاوت و گاه متعارض فهم شده است. این اندیشه­های فقهی، بسته به پارادایم­هایی که عموما از آن سخن گفته نشده، مفهوم حق را از جنس فروتر یا والاتر با حکم­ دانسته­اند. بنابراین مساله تحقیق پیش­رو، تحلیل علل و عوامل تحولات عارض بر فهم فقها از حق است. در حقیقت، رویکرد فتوایی در فقه (به معنای عام)-به عنوان هویتی کاملا شکل­یافته و رایج- که معیار درستی را مبتنی بر "حجیت" و پیمایش طریق سنتی و فنی در اتم گزاره­های فقهی (: موضوع و حکم) می­داند، شان فتوا را متوجه معنایی از حق می­داند که گرچه عمدتا مفهومی ایستا است ولی متاثر از پارادایم­های متعددی است؛ همچون: معنای انسان، پیش­فهم­ها به نصوص (نظیر عقلانیت گزاره­ای، مقاصد، گستره انتظار از دین و..)، فطرت، جعل استقلالی حق و نیز امکان خلو واقعه از حکم. این نوشته مبتنی بر مطالعات توصیفی-تحلیلی و کتابخانه­ای به شناسایی زمینه­ها و تاثیر آنها بر تفاوت فهم از حق می­پردازد.

کلیدواژه‌ها

مفهوم حق؛ فقه اسلامی؛ پارادایم‌های ناظر به تفسیر حق؛ ماهیت حق

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، حاشیة المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الاصول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1420ق.

ابوزید، نصرحامد، نقد گفتمان دینی، ترجمۀ حسن یوسفی اشکوری و محمد جواهر کلام، تهران: یادآوران، 1383.

اسپیلکا، برنارد، روان‌شناسی دین، ترجمۀ محمد دهقانی، تهران: رشد، 1390.

الأسطل، اسماعیل احمد، حقوق الإنسان فی الشریعة و القانون، مکتبة الامل التجاریة للطباعة والنشر والتوزیع، 1996م.

اصفهانی، محمدحسین، حاشیةالمکاسب، به‌تحقیق شیخ‌عبـاس محمـد آل سـباع، قـم: چاپخانۀ علمی، 1418ق.

الهی خراسانی، علی، «بنگرۀ شخصیت‌گرایی در اصول فقه و هویت‌یابی نظریۀ حق الطاعة»، جستار‌های فقهی و اصولی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، س1، ش1، زمستان1394، صص 9 تا 34.

امین العالم، محمد، مفهوم الزمن فی الفکر العربی‌الاسلامی قدیماً و حدیثاً، در کتاب "دراسات فی الاسلام"، بیروت: دارالفارابی، 1981م.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین ،  کتاب المکاسب، به‌تحقیق سیدمحمد کلانتر، بیروت: مؤسسة النور، 1410ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، المکاسب، قم: الهادی، 1418ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1422ق.

باقری، سعید، بررسی تاریخی مفهوم حق، به‌راهنمایی دکتر حسن جعفری‌تبار، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، گروه حقوق خصوصی و اسلامی، 1386.

بلقزیز، عبدالإله، الدولة فی الفکر الاسلامی المعاصر، بیروت: مرکز دراسات الوحدة العربیة، منتدی إقراء الثقافی، 2004م.

توفیق، خالد، رسالة التشیع فی العالم المعاصر، قراءة فی اطروحة الطباطبائی: الثابت والمتغیّر فی حرکة الفقه الاسلامی، مؤسسۀ ام‌القری، 1418ق.

جاویدی، مجتبی، «حق طبیعی یا حق پوزیتیویستی؛ بازتعریف مفهوم حق در حقوق اسلامی»، پژوهشنامۀ حقوق اسلامی، س16، ش2، 1394، 115 تا 137

جوادی آملی، عبدالله ، تفسیر موضوعی قرآن کریم، فطرت در قرآن، قم: اسراء، 1378.

جوادی آملی، عبدالله، حق و تکلیف در اسلام، قم: اسراء، 1384.

جوادی آملی، عبدالله ، رحیق مختوم، قم: اسراء، 1386.

جوادی آملی، عبدالله ، فلسفۀ حقوق بشر، قم: اسراء، 1375.

جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، قم: اسراء، 1389.

حب‌الله، حیدر، شمول الشریعه، بیروت: دار روافد، 1439ق.

حسینی، عبدالرحیم، رساله‌ای در باب حق و حکم، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1387.

حکمت‌نیا، محمود، «نظریۀ حق از دیدگاه محمدحسین غروی اصفهانی (محقق اصفهانی)»، حقوق اسلامی، س9، ش 34، 1391، 7 تا 38

حکیم، محمدتقی، الاصول العامة للفقه المقارن، بیروت: دار الاندلس، 1979.

خمینی، روح‌الله، الرسائل، قم: اسماعیلیان، 1410ق.

خمینی، روح‌الله، تنقیح الاصول، تقریر: حسین اشتهاردی، تهران: تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، 1419ق.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، به‌تقریر محمدسرور واعظ الحسینی، قم: داوری، 1417ق.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه فی المعاملات، بیروت: دار الهادی، 1412ق.

خیری، حسن، «مقایسۀ پارادایم دینی (اسلامی) با پارادایم‌های اثباتی، تفسیری و انتقادی»، فصلنامۀ معرفت فرهنگی اجتماعی، س 1، ش4،  1389، 7 تا 21

رأفت عثمان، محمد، الحقوق و الواجبات و العلاقات الدولیة فی الاسلام، بیروت: دارالضیاء، بی‌تا.

رهبر، عباسعلی، «فهم هرمنوتیکی عقل و دین در ساحت گفتمانی تجدید حیات اسلام»، فصلنامۀ پژوهش‌های راهبردی سیاست، س1، ش 4، 1392، 77تا104

زحیلی، وهبه، اصول الفقه الاسلامی، بیروت: دارالفکر المعاصر، 1421ق.

زحیلی، وهبه، اصول الفقه الاسلامی، بیروت: دارالفکر المعاصر، 1412ق.

زرگری‌نژاد، حسن، رسائل مشروطیت، تهران: کویر، 1374.

سبحانی، جعفر، الوسیط فی اصول الفقه، قم: امام الصادق، 1422ق.

سروش، عبدالکریم، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران: صراط، 1371.

شاطبی، ابراهیم‌بن‌موسی، الموافقات، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.

شرفی، عبدالمجید، اسلام و مدرنیته، ترجمۀ مهدی مهریزی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1383.

شعرانی، عبدالوهاب‌بن‌احمد، المیزان الکبری الشعرانیة، بیروت: دار الکتاب العلمیة، 1971م.

شـــفیعی، علی، گفت‌وگو‌های نظریه‌پردازی در فقـــه و اصول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1395.

صدر، سید محمد باقر، قاعدة لاضرر و لاضرار، تقریر سید کمال حیدری (بدون مشخصات کتابشناختی/ به نقل از نرم افزار جامع فقه اهل البیت).

طباطبایی، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: صدرا، 1385.

طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط، تهران: المکتبة المرتضویه، 1351.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، الذریعة الی اصول الشریعة، به‌کوشش ابوالقاسم گرجی، تهران: بی‌نا، 1348.

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1390.

غزالی، محمدبن‌محمد، المستصفی فی علم الأصول، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1413ق.

غزالی، محمدبن‌محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت: مؤسسه الرساله، 1417ق.

فاسی، علال، مقاصد الشریعة الاسلامیة و مکارمها، بیروت: دار البیضاء، 1382ق.

فنایی، ابوالقاسم، انتظار بشر از دین؛ درنگی در صورت مسئله، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.

فیرحی، داود، «استعاره‌های دولت در فقه سیاسی معاصر شیعه»، فصلنامۀ سیاست، س 10، ش 3،  1390، 205تا 226

قاری سیدفاطمی، محمد، «قلمرو حق‌ها در حقوق بشر معاصر، جهان‌شمولی در قبال مطلق‌گرایی»، فصلنامۀ مفید، س 5، ش 2،  1381، 3، 4 تا 20

قراقی، احمدبن‌ادریس، الفروق، المملکة العربیة السعودیة: وزارة الشئون الاسلامیة و الاوقاف و الدعوة و الارشاد، 1302.

قربان‌نیا، ناصر، حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، تهران: پژوهشکدۀ فرهنگ و اندیشۀ اسلام، 1390.

القرضاوی، یوسف، الاسلام والعلمانیه وجهاً لوجه، القاهره، مکتبه وهبه، 1995.

قطب، محمد، العلمانیون و الاسلام، القاهرة، بیروت: دار الشروق، 1994م.

القمی، محمد حسن (مقرر)،« قاعدة نفی الخلوّ، تقریرا لأبحاث الاستاذ الحجة الشیخ صادق اللاریجانی»، مجله دراسات اصولیة، السنة الثالثة، العدد التاسع، 1428ق، 160 تا 195

قنبری، حسن، «نگاهی به مکتب‌های الهیاتی جدید»، مجلۀ پژوهش و حوزه، س7، ش 26، 1389، 117تا 142

کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، قاهره: بی‌نا، 1406ق.

کوهن، توماس، ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمۀ احمد آرام، تهران: سروش، 1369.

مبلغـــی، احمد، «النظریة الفقهیه؛ امکانیتهـــا و مکونات‌ها»، فصلنامۀ پژوهش‌های اصولی، س3، ش 11، 1390، 22 تا 45

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1423.

محمصانی، صبحی، فلسفة التشریع فی الإسلام، بیروت: دار العلم للمائین، 1371.

مصباح، مجتبی، فلسفه اخلاق، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (^{رحمة الله علیه})، 1378.

مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد مطهری، تهران: صدرا، بی‌تا.

مغنیه، محمدجواد، الشیعه فی‌المیزان، قم: دارالکتب الاسلامی، 1427ق.

ملکیان، مصطفی، راهی به ر‌هایی، تهران: نگاه معاصر، 1381.

منوچهری، عباس، «اندیشۀ سیاسی به مثابۀ دانشی میان‌رشته‌ای: روایتی دلالتی‌پارادایمی»، مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، س7،  شمارۀ 26، 1394، 22-1.

مورن، ادگار، درآمدی بر اندیشه‌ی پیچیده‌، ترجمه افشین جهاندیده، تهران: نشر نی، 1379.

میراحمدی، منصور و میثم قهرمان، «امکان‌سنجی تحلیل پارادایمی در فلسفه سیاسی فارابی»، دوفصلنامۀ سیاست نظری،  س 7،  ش 15، 1393، 1 تا 28

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الایام، به‌تحقیق مرکز الأبحاث و الدراسات الاسلامیه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1375.

هیک، جان، اسطورۀ تجسد خدا، ترجمۀ عبدالرحیم سلیمانی و محمدحسن محمدی مظفر، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، 1376.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم، حاشیه بر مکاسب، قم: موسسة طیبة لاحیاء التراث، 1429ق.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم، حاشیه علی مکاسب، کتاب بیع، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

1. Bloesch، D (1994)، Holy Scripture: Revelation، Inspiration and. Interpretation، Carlisle: The Paternoster Press.
2. Gert، Bernard (1995)، “Rationality” in The Cambridge Dictionary of Philosophy، by Robert Audi، Cambridge: Cambridge University Press.
3. Hobbes، Thomas (1949)، The Citizen، edited by S. P. Lambrecht. New York: Dover Publication.
4. Hume، D (1975)،“Enquiry concerning Human Understanding”، in Enquiries concerning Human Understanding and concerning the Principles of Morals، by L.A.Selby-Bigge، 3rd ed. revised by P. H. Nidditch، Oxford: Clarendon Press.
5. Kung, H (1980), Christianity and the Worid Religions, London: Doubleday and Company.
6. Planetey، Alain (1996)، Definition et principes de l'order public،
7. Walker، Divid (1980)، The Oxford Companion to Law، Oxford: Clarendon Press.