چالش‌های فقهیِ کیفرگذاری تکرار جرم در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 128، خرداد 1401، صفحه 65-84   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v54i2.88379

نویسندگان

محمد حسن حسنی^* ؛ سید محمود مجیدی

استادیار دانشگاه دامغان

چکیده

در اصلِ شناسایی نهاد تکرار جرم در جرگۀ اسباب عام تشدید کیفر در قانون مجازات اسلامی مصوب 92 و ابتنای آن بر فقه جزایی اسلام تردیدی نیست، اما در همسویی شیوۀ کیفرگذاری مشدد این نهاد قانونی با متون فقهیِ ناظر به آن جای تأمل است. وجود مناقشۀ فقهی در تعیّن کیفر مرگ، شبهه در همنوعی حدود و مصادیق حدود غیرمدون، ابهام در کیفیت تأثیرگذاری متغیرهای توبه، رجوع از اقرار و قلمروِ سرزمینی مراتب تکرار جرائم حدی، شبهه در مشروعیت پیشی‌گرفتن کیفر مشدد تعزیری از حد، چالش‌های فقهی در این خصوص را رقم زده‌اند. هدف از این پژوهش واکاویِ دیدگاه‌ها و ادلۀ فقهیِ ناظر به موضوعاتِ چالشیِ ذکرشده است که با روش توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته و به ارائۀ نتایج و پیشنهادهای بایسته به قانونگذارِ کیفریِ ایران به‌منظور اتخاذ رویکرد صریح و سنجیده انجامیده است. ضرورت نسخ قانونی مجازات مرگ و اتخاذ سیاست اعمال مجازات حدی به‌علاوه کیفر مشدد تعزیری، قطع نظر از همسانی بزه در تکرار جرایم حدی، مهم‌ترین فرضیۀ این نوشتار است.

کلیدواژه‌ها

تکرار جرم؛ تکرار حد؛ تشدید مجازات؛ کیفرگذاریِ مشدد

مراجع

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارت اسلامی، 1410ق.

ابن‌بابویه، علی‌بن‌حسین، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ‌دوم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1404ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر، المهذّب، چاپ‌اول، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1406ق.

ابن‌زهره، حمزة‌بن‌علی، غنیه النزوع، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1417ق.

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن‌نجم، الکافی فی الفقه، چاپ‌اول، اصفهان: کتابخانۀ امیرالمومنین(ع)، 1403ق.

ابوداود، سلیمان‌بن‌اشعث، سنن ابی‌داود، ریاض: دارالسلام،1420ق.

ابوزید، بکربن‌عبدالله، الحدود و التعزیرات عند ابن‌ القیم، چاپ‌دوم، مکۀ مکرمه: دارالعاصمه، 1415ق.

قطب‌الدین کیدری، محمدبن‌حسین، اصباح الشیعة بمصباح الشریعة، به‌تصحیح ابراهیم مراغی، چاپ‌اول، قم: امام صادق(ع)، 1416ق.

پوربافرانی، حسن، «اعمال قاعدۀ منع محاکمه مجدد در جرایم مستوجب مجازات‌های شرعی»، پژوهشنامۀ حقوق کیفری، س4، ش1، 1392، صص73تا95.

تبریزی، جواد، أسس الحدود والتعزیرات،  چاپ‌اول، قم:  مهر، 1417ق.

ترحینی عاملی، محمدحسن، الزبده الفقهیه فی شرح الروضه البهیه، بیروت: دارالهادی، 1423ق.

حاجتمند، حبیب، «واکاوی مستندات فقهی قواعد حاکم بر تعزیرات»، پژوهشنامۀ فقهی، س4، ش2، 1395، صص93تا126.

حاجی‌ده‌آبادی، احمد، «از حدی‌انگاری قاچاق کالا و یا اعمال قاعدۀ تکرار جرم حدی تا انصراف قاعدۀ التعزیر دون الحد از این جرم»، اقتصاد پنهان، ش10و11، 1397، صص9تا36.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، جلد 6 و 18، چاپ‌هشتم، تهران: مکتب اسلامی، 1386.

حسینی شیرازی، محمد، الفقه السیاسة، قم: دارالایمان، 1361.

فخرالمحققین، محمد‌بن‌حسن، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، چاپ‌اول، قم: اسماعیلیان، 1387ق.

ابن‌سعید، یحیی‌بن‌احمد، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، قم: فقه الثقلین الثقافیه، 1434ق.

حمیدالله، محمد، سلوک بین‌المللی دولت اسلامی، ترجمه و تحقیق مصطفی محقق داماد، چاپ‌اول، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1380.

خاکی، محمدرحیم، «تعیین مجازات شلاق بیش از تعداد حدی در تعدد و تکرار جرائم تعزیری»، فصلنامۀ نقد رأی، س2، ش45، 1392، صص69تا84.

خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیلة، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1408ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1405ق.

خویی، ابوالقاسم، تکملة منهاج الصالحین، نجف اشرف: مطبعه الآداب، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ احیاء آثار امام خوئی، 1422ق.

دهقان، حمید، تأثیر زمان و مکان بر قوانین جزا ئی اسلام، چاپ‌اول، قم: مدین، 1376.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالمعرفه، 1404ق.

روحانی، محمدصادق، منهاج الصالحین، قم: مکتب آیت‌اللّه سید روحانی، 1429ق.

زحیلی، وهبه، آثارالحرب فی الفقه الاسلامی، بیروت: دارالفکر، 1412ق.

زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، چاپ‌اول، تهران: ققنوس، 1382.

شهید اول، محمدبن‌مکی، دروس الشرعیه، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی، اللمعة الدمشقیة، ترجمۀ علی شیروانی، قم: دارالفکر، 1386.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضة البهیة فی الشرح اللمعة الدمشقیة، چاپ‌اول، قم: داوری، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الإسلام، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی، 1425ق.

شیخ بهائی، محمدبن‌حسین، جامع عباسی، چاپ‌اول، تهران:  فراهانی، بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1405ق.

صافی گلپایگانی، لطف‌اللّه، التعزیر: احکامه و حدوده، قم: دفتر معظم له، بی‌تا.

طباطبائی یزدی، محمدکاظم، تکملة العروة الوثقی، چاپ‌اول، قم: داوری، 1414ق.

طباطبائی، علی‌بن‌محمد، الشرح الصغیر فی شرح المختصر النافع، چاپ‌اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی، 1409ق.

طباطبائی، علی‌بن‌محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، چاپ‌دوم، قم: آل‌البیت(ع)، 1422ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1407 ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط  فی فقه الامامیه،چاپ‎سوم، تهران: مکتبة المرتضویة لاحیاء آثار الجعفریة، 1387ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، النهایة فی المجرد الفقه و الفتاوی، قم: قدس، بی‌تا.

طوسی، محمدبن‌حسن، الاستبصار، چاپ‌سوم، قم: دارالحدیث، 1387ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، التهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1386.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی،  1410 ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تبصره المتعلمین فی احکام الدین، چاپ‌اول، تهران: نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، چاپ‌اول، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1413ق

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، شرح تجرید، قم: مصطفوی، بی‌تا.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، الانتصار ،قم: مؤسسة نشر اسلامی، 1410 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیة، چاپ‌اول، قم: مرکز فقه الائمه الاطهار، 1427ق.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن، کشف اللثام، قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی نجفی، 1405ق.

قاسمی، غلامعلی، «چالش‌های اصل عدم مداخله و جایگاه آن در حقوق بین الملل»، فصلنامهٔ آفاق امنیت، س9، ش33، 1395، صص143تا172.

قپانچی، حسام، «مبانی فقهی احیای قاعدۀ منع مجازات مجدد در قانون مجازات»،پژوهش‌های فقهی، دورۀ 11، ش1، 1394، صص 183تا210.

قمی سبزواری، علی‌بن‌محمد، جامع الخلاف و الوفاق بین الامامیه و ائمه الحجاز و الوفاق، چاپ‌اول، قم: زمینه‌سازان ظهور امام عصر(ع)، 1421ق.

گلپایگانی، محمدرضا، الدر المنضود فی احکام الحدود، به‌تقریر علی کریمی جهرمی، چاپ‌اول، قم: دارالقرآن الکریم، 1412ق.

کلانتری، علی‌اکبر، «دارالاسلام و دارالکفر و آثار ویژه آن دو»، فقه و اصول، ش10،  1375،صص32تا117.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، فروع من الکافی، چاپ‌ششم، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1387.

کوفی، ابوعلی‌محمدبن‌اشعث، جعفریات(الاشعثیات)، قم: اهل‌البیت، بی‌تا.

محقق حلی، جعفربن‌حسن ، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ‌اول، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1379.

مغنیه، محمدجواد، فقه الامام الصادق(ع)، بیروت: دارالعلم للملایین، 1966.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد، مجمع الفائده و البرهان، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1416ق.

منتظری، حسین علی، کتاب الحدود، چاپ‌اول، قم: دارالفکر، بی‌تا.

منتظری، حسین علی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، چاپ‌اول، تهران: کیهان، 1367.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ‌دوم، قم: مؤسسة النشر لجامعة الفید، 1427ق.

موسوی بجنوردی، محمد، «بررسی فقهی حدود دارالاسلام و دارالکفر با رویکردی بر اندیشۀ امام خمینی(س)»، پژوهشنامهٔ متین، دورۀ هشتم، ش31و32، 1385، صص85تا107.

میرخلیلی، سیدمحمود، «مراتب تعزیر»، پژوهش‌های فقهی، دورۀ10، ش4،  1393،صص677تا706.

نراقی، احمدبن‌‌محمدمهدی، مستند الشیعة، چاپ‌دوم، قم: آل‌البیت، 1419ق.

نوبهار، رحیم، «بازخوانی مستندات فقهی حکم اعدام برای تکرار جرائم حدی»، پژوهش‌های حقوق کیفری، س 2، ش 5 ، 1392، صص9تا46.

نورائی، یوسف، «بررسی فقهی حقوقی تکرار جرم با تأکید بر مادۀ 136 قانون مجازات اسلامی»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، س 11، ش 40، 1394، صص 127تا144.

وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین،  قم: مدرسهٔ امام باقر(ع)، 1428ق.

هاشمی شاهرودی، محمود و جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل‌البیت(ع)، قم: مؤسسهٔ دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، 1423ق.

هاشمی، محمدامین، «قاعدة التعزیر دون الحد»، فقه اهل‌بیت،س15، ش57، 1388،صص178تا222.