بررسی اعتبار دلایل نظر مشهور فقهای امامیه در قتل اکراهی

فقه و اصول

مقاله 8، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 128، خرداد 1401، صفحه 137-156   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.88350

نویسندگان

کیومرث کلانتری¹؛ رضا هادیزاده^{* 2}

¹استاد دانشگاه مازندران

²دکترای حقوق جزا وجرم شناسی دانشگاه مازندران

چکیده

نوشتار حاضر ضمن بررسی اعتبار دلایل نظر مشهور فقها در خصوص قتل اکراهی، به شرح دلایلی که عدم قصاص
مباشر را تقویت می کند و همچنین راهکار هایی که به عنوان جایگزین نظر مشهور مطرح شدنی است، می پردازد. در این
راستا نشان داده شده است که روایت زراره از حیث سند و دلالت آن بر قتل اکراهی با اشکال مواجه است و احادیث
باب عدم جواز تقیه در دماء نیز از قتل ناشی از اکراه منصرف است. استناد به اجماع نیز صحیح نیست؛ زیرا افزون
بر اینکه برخی از فقهای متأخر ازجمله آیت الله خویی نظری متفاوت دارند، اجماع به دلیل روایات مذکور مدرکی و
غیرقابل استناد است. برابربودن دو خطر نیز مانع تمسک به اکراه در قتل عمد و موجب قصاص مرتکب مکرَه نیست.
قیاس اکراه با اضطرار در قتل دیگری نیز به دلیل تفاوت آن ها مع الفارق و نامعتبر است. دلایل عدم قصاص اکراه شونده
ازجمله عدوانی نبودن قتل، وجود شبهۀ دارئۀ حد نظیر قصاص و تزاحم دو حکم و درنتیجه جاری بودن تخییر به سبب
هم سنگ بودن آن ها نیز ذکرشدنی است.

کلیدواژه‌ها

اکراه؛ قتل عمد؛ تقیه؛ قصاص؛ عواملِ رافع مسئولیت کیفری

مراجع

 

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر، جواهر الفقه، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1411ق.

ابن‌فهد حلى، احمدبن‌محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.

ابوالصلاح حلبی، تقى‌بن‌نجم، الکافی فی الفقه، چاپ‌اول، اصفهان: کتابخانۀ عمومى امام امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق.

اشتهاردی، علی‌‌‌پناه، مجموعۀ فتاوى ابن‌جنید، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1416ق.

امامی، مسعود، «اجماع مدرکی»، مجلۀ فقه اهل بیت، س1388، ش60، صص110تا132.

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین، کتاب المکاسب، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.

ایروانى، على، حاشیة المکاسب، چاپ‌اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1406ق.

 

بهجت، محمد تقى، جامع المسائل، چاپ دوم، قم: دفتر معظم‌له، 1426ق.

تبریزی، جواد، تنقیح مبانی الأحکام؛ کتاب القصاص، چاپ‌دوم، قم: دارالصدیقة الشهیدة(س)، 1426ق.

تبریزی، جواد، کتاب القصاص، چاپ‌اول، قم: ستاره، 1410ق.

خاقانی نیک، سجاد، «حکم قتل اکراهی» مقایسۀ نظریۀ محقق خویی و مشهور امامیه، س1393، ش1، صص112تا134.

خمینى، روح‌الله، تحریر الوسیلة، چاپ‌اول، قم: دارالعلم، 1403ق.

خوانسارى، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1405ق.

خویى، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، بیروت: دارالزهرا، 1430ق.

دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، چاپ‌دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377.

شهید اول، محمدبن‌مکى، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، چاپ‌اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1414ق.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ‌اول، قم: کتابفروشى داورى، 1410ق.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على ، تمهید القواعد الأصولیة و العربیة، چاپ‌اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1416ق.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على ، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چاپ‌اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ‌هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1981م.

صیمرى، مفلح‌بن‌حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ‌اول، بیروت: دارالهادی، 1420ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

فاضل لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ القصاص، چاپ‌اول، قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار(ع)، 1421ق.

فاضل هندى، محمدبن‌حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ‌اول، قم: 1416ق.

فخلعی، محمدتقی، «پژوهشی در قاعدۀ فقهی درء الحد»، مطالعات اسلامی، س1379، ش47 و 48، صص121تا164.

فیاض، محمداسحاق، منهاج الصالحین، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

قدسی، سید ابراهیم، جنایت علیه جسم انسان در حقوق کیفری ایران، چاپ‌اول، تهران: گام حق، 1394.

کاشانى، فیض، محمد محسن ابن شاه مرتضى، مفاتیح الشرائع، چاپ اول، قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى  ره، بی تا.

کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی، چاپ‌اول، قم: دار الحدیث للطباعة و النشر، 1429ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، چاپ‌دوم، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.

محبوبی، سید نصرالله، اجماع و اقسام آن، چاپ‌اول، قم: رواق دانش، 1388.

محسنى قندهارى، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیة، چاپ‌اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1424ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، چاپ‌ششم، قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة، 1418ق.

محقق داماد، مصطفى، قواعد فقه، چاپ‌دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، 1406ق.

مرعشى شوشترى، محمدحسن، دیدگاه‌هاى نو در حقوق، چاپ‌دوم، تهران: میزان، 1427ق.

مشکینى، على، مصطلحات الفقه، الهادی، قم: بی‌نا، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، قم: انتشارات مدرسهٔ امام على‌بن‌ابى طالب(ع)، 1427ق.

موسوى بجنوردى، محمد، قواعد فقهیة، چاپ‌سوم، تهران: عروج، 1401ق.

نجفی مرعشى، شهاب‌الدین، القصاص على ضوء القرآن و السنة، قم: بی‌نا، 1981م.