مدل هاگت و تحلیل منازعات منطقه ای: مطالعه موردی جنگ ایران و عراق

پژوهش ‎های جغرافیای سیاسی

مقاله 5، دوره 5، شماره 1 - شماره پیاپی 17، اردیبهشت 1399، صفحه 95-124   

نوع مقاله: مقالات علمی -پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): Doi:org/10.22067/pg.v5i1.88044

نویسندگان

سید شمس الدین صادقی¹؛ زینب شریفی²؛ سمیرا مرادی^{* 3}؛ حمیدرضا حشمتی جدید²

¹دانشیار علوم سیاسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

²کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

³دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

علل و عوامل، ریشه‌ها و تداوم منازعات میان دولت‌ها و پیامدهای ناشی از آن، از جایگاه مهمی در نظریه‌های  ژئوپلیتیک برخوردار است. از این رو، نظریه‌پردازان ژئوپلیتیک به شیوه‌های مختلف سعی کرده‌اند برای تقلیل و پیشگیری از منازعات میان دولت‌ها با طرح نظریه‌ها و مدل‌های مختلف به تبیین و تحلیل این مهم بپردازند. یکی از نظریه‌های مطرح در میان نظریات ژئوپلیتیک، «مدلِ ‌های پوتیتکای پیتر هاگت» است که مبنای پژوهش حاضر است. منازعات ابعاد و سطوح مختلفی دارد که یکی از آن، منازعات در سطح منطقه‌ای است. بر این اساس تحلیل منازعات منطقه‌ای، به ویژه منازعات میان دولت‌ها در منطقه حساس و استراتژیک غرب آسیا، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. یکی از منازعات مهمی که در این منطقه رخ داد جنگ ایران و عراق است که هشت سال به طول انجامید. بنابر این در پژوهش حاضر سعی می‌شود با استفاده از مدل ذکر شده به این سوال پاسخ داده شود که تا چه میزان منابع جغرافیاییِ منازعات منطقه‌ای در میان دو کشور ایران و عراق، با عوامل دوازده گانه مدل‌ِ های پوتیتکای هاگت قابل تطبیق می‌باشد؟ این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است و یافته‌های تحقیق ضمن توضیح مؤلفه‌های مدلِ ‌های پوتیتکای پیتر هاگت در درک مسئله این پژوهش، تاییدگر این فرضیه است که از دوازده عاملی که هاگت به عنوان منابع جغرافیایی تنش‌زا نام می‌برد، هفت مورد از آن به وضوح در روابط دو کشور ایران و عراق مشاهده می‌شود و در بروز جنگ میان آن‌ها، نقش داشته است.

کلیدواژه‌ها

مدل های پوتیتکای هاگت؛ منازعات منطقه‌ای؛ ژئوپلیتیک؛ جنگ؛ ایران؛ عراق

مراجع

احمدی، سید عباس، حافظ نیا، محمد رضا، بدیعی ازنداهی، مرجان، حیدری موصلو، طهمورث (1397)، "تبیین نظری بسترهای شکل گیری رقابت های ژئوپلیتیکی"، پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره ی50، ش1، بهار، صص216ـ199.

اکبری، حسین، (1391)، عراق، همسایگان و آینده، چاپ اول، تهران.

ای فولر،گراهام، فرانکه، رند رحیم، (1383)،" شیعیان عراق".شیعه شناسی، سال دوم، ش6، تابستان،صص155ـ 189.

بویه، چمران، کاویانی راد، مراد، جنیدی، رضا، (1390)، "نقش تنگنای ژئوپلیتیکی عراق در راهبرد جنگ طلبانه عراق"،  مجله سیاست دفاعی، سال بیستم، ش77، زمستان، صص194ـ161.

باقری، حسین، (1392)، "بازیگران داخلی در ساختار سیاسی عراق نوین و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران"، فصلنامه آفاق امنیت، سال پنجم، ش 19، تابستان، صص 166ـ135.

پارسا دوست، منوچهر، (1385)، ما و عراق ازگذشته تا امروز. چاپ اول، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار.

پارسا دوست، منوچهر .(1364). روابط تاریخی، حقوقی ایران ،عثمانی وعراق (1980ـ1514). چاپ اوّل. تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار.

پورسعید، فرزاد، (1389)، "برآورد استراتژیک عراق آینده"، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال سیزدهم، ش 1، بهار، صص211ـ 177.

جاجرمی، کاظم، پیشگاهی فرد، زهرا، مهکویی، حجت، (1392)، "ارزیابی تهدیدات زیست محیطی در امنیت ملی ایران"، فصلنامه راهبرد، سال22، ش67، تابستان، صص230ـ193.

جعفری ولدانی، اصغر.(1370). بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران وعراق. چاپ دوّم. تهران: انتشارات دفتر مطالعات سیاسی وبین الملل .

جعفری ولدانی، اصغر، (1389)، "نقش تنگناهای ژئوپلیتیکی عراق در اشغال کویت"، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال ششم، ش3، پاییز، صص69 ـ 45 .

حیدری، اصغر، (1391)، "انقلاب اسلامی وگروه های تجزیه طلبان در ایران « حزب دموکرات کردستان»"، مقالات پانزده خرداد، دوره سوم، سال نهم، ش31، بهار، صص209ـ 135.

خلیلی، محسن، صیادی، هادی، حیدری، جهانگیر، (1391)، "پیوند کد و ژنوم ژئوپلیتیک در سیاست خارجی(نمونمه پژوهشی: ترکیه و ایران)"، فصلنامه مطالعه اوراسیای مرکزی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال پنجم، ش 11، پاییز و زمستان، صص56 ـ 39.

خلیلی، محسن، حیدری، جهانگیر، صیادی، هادی، اصغری ثانی، حسین، (1391)، "مدل سازی ژنوم های ژئوپلیتیک تأثیرگذار  بر سیاست خارجی ایران و عراق"، فصلنامه مطالعات جهان اسلام، سال اول، ش3، پاییز، صص44ـ17.

خلیلی، محسن، حیدری، جهانگیر، صیادی، هادی، (1392)، "پیوند ژنگان ژئوپلیتیک سیاست خارجی نمونه پژوهشی: پاکستان و ایران"، فصلنامه مطالعات شبه قاره، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال پنجم، ش17، زمستان، صص126ـ 95.

دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، (1370)، مجموعه اسنادلانه جاسوسی، کتاب77 عراق، تهران.

دهقانی فیروزآبادی، سید جلال الدین، (1382)، "منطق ژئوپلیتیک در سیاست خارجی عراق: علل و پیامدها"، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال دهم، شماره2، تابستان، صص68 ـ 41.

دشتی، تقی، باطنی، ایراهیم، (1389)، "مفهوم شناسی اقلیت( ارائه ی الگویی روشمند برای تعریف و تشخیص اقلیت)"، حقوق اسلامی، سال هفتم، ش 25، تابستان، صص201ـ175).

ذکی، یاشار، افضلی، رسول، پاشالو، احد، (1393)، "تنگنای ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان در قالب مدل پیترهاگت"، فصلنامه بین المللی ژئوپلیتیک، سال دهم، ش4، ش پیاپی36، زمستان.

رحیمی(روشن)، حسن، (1385)، از سقوط گنجه تافتح خرمشهر ( بررسی تطبیقی رهبری سیاسی در جنگ های معاصرایران)، چاپ اول، تهران: انتشارات صریر.

رستمی، فرزاد، سفیدی، سیامک،(1395)، "بررسی علل ظهور و استمرار معمای امنیت در عراق عصر پس از صدام"، فصلنامه ی علمی _ پژوهشی پژوهش های سیاسی جهان اسلام، سال ششم، ش1، بهار، صص11-83.

رضا زاده، اکبر، بایندور، ولی الله، (1396)، "قومیت ها و تاثیر آنها بر امنیت ملی"، فصلنامه ی علمی ـ تخصصی دانش انتظامی لرستان، سال پنجم، ش 3، پاییز. صص 166ـ142.

رضایی، علی اکبر، (1386)، تفاوت های اساسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران با جنگ های معاصر دنیا، دفاع مقدس و قدرت های فرامنطقه ای و بین الملل، تهیه و تنظیم قاسم فرج اللهی، آموزش و سنجش، تهران.

رضوانی، محمد رضا، (1387)، خلیج فارس و قدرت های فرامنطقه ای، با تأکید بر جایگاه اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی و تاریخی خلیج فارس و رؤیا پردازی های استکبار برای تحریف و خلق اسامی معجول. مجموعه مقالات همایش ملی جایگاه خلیج فارس و تحولات استراتژیک جهان،گردآورندگان غلام حسین واعظی و حیدر لطفی، چاپ اول، تهران: انتشارات مؤسسه جغرافیایی وکارتوگرافی گیتاشناسی.

زرقانی، سید هادی، لطفی، امین، (1390)، "نقش رودهای مرزی در همکاری و همگرایی منطقه ای (نمونه موردی: هریرود و سد دوستی)"، جغرافیا و توسعه ناحیه ای، ش16، بهار و تابستان، صص82 ـ 57 .

شهبازی، علی، (1383)، "ژئوپلیتیک عراق و تأثیرآن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران"، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین المللی ، ش15و16، صص23ـ1.

صادقی، سید شمس الدین، مارابی، مهری، اکسا، نرگس، (1395)، "ایران ـ عراق چشم اندازی بر راهبردی شدن مناسبات دو جانبه"، فصلنامه پژوهش های روابط بین الملل، دوره اول، شماره22،صص 162ـ 129.

علایی، حسین.(1391). "«بررسی نقش عوامل مؤثر بر آغاز جنگ تحمیلی»".فصلنامه تخصصی مطالعات دفاع مقدس. سال یازدهم. ش چهل ویکم تابستان. صص 36ـ5.

علوی پور، سید محسن، (1388)،"ژئوپلیتیک عراق و امنیت در منطقه خلیج فارس"، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال شانزدهم، ش2، تابستان، صص122ـ 105.

فرزین راد، رویا، فروزان، یونس، عالیشاهی، عبدالرضا، مجیدی نژاد، سید علی، (1398)،" بررسی مسئله ی همه پرسی استقلال کردستان عراق و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری"، فصلنامه علمی مطالعات راهبردی سیاست گذاری عمومی، دوره 90، ش 31، تابستان، صص 210ـ195.

قربانی، قدرت الله، (1382)، "تأملی فلسفی در علل آغاز جنگ ایران و عراق"، فصلنامه  تخصصی نگین ایران مطالعات دفاع مقدس، مقاله ی 4، دوره 2، ش5، صص28 ـ 16.

قربانی نژاد، ریباز،(1397)، "تبیین الگوی عوامل ژئوپلیتیکی تنش در روابط کشورها"، فصلنامه پژوهش های جغرافیای سیاسی. سال سوم، ش 1، بهار، صص 157-133.

قربانی نژاد، ریباز، احمدی پور، زهرا، قوام، عبدالعلی،(1393)، "بررسی مفهموم منازعه در نظریه های روابط بین الملل و ژئوپلیتیک". فصلنامه راهبرد، سال23، ش70، بهار، صص291 ـ 265.

قربانی نژاد، ریباز، شهریور، هومان، پارسایی، اسماعیل،(1397)،" ایران و عراق: تحلیل منابع جغرافیایی تنش در شمال غرب خلیج فارس". مجموعه مقالات نهمین همایش ملی خلیج فارس، صص 229-209.

کاویانی راد، مراد، (1389)، "جایگاه مفهوم فضای حیاتی در استراتژی ژئوپلیتیک عراق  عصر صدام"، نگین ایران فصلنامه تخصصی مطالعات دفاع مقدس، سال نهم، ش32، بهار، صص84 ـ71.

کوهستانی نژاد، مسعود، (1391)، "بررسی تحولات داخلی عراق درآستانه جنگ علیه جمهوری اسلامی ایران". پژوهشنامه دفاع مقدس، سال اول، ش3، صص152ـ 129.

گریفتس، مارتین. ( 1390 ). دانشنامه روابط بین الملل و سیاست جهان، ترجمه علیرضا طیب. چاپ دوم . تهران: نشر نی.

گل کرمی، عابد، کریمی پور، یدالله، متقی، افشین، ربیعی، حسین، (1397)، "تبیین ژئوپلیتیک سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر قابلیت های ژئواکونومیک"، نشریه ی تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال هجدهم، شماره 49، تابستان، صص 57-37.

لوی، جک اس، فروئلیچ، مایک، (1390)، "علل وقوع جنگ ایران و عراق"، نگین ایران فصلنامه تخصصی مطالعات دفاع مقدس، سال دهم، ش 37، تابستان، صص132ـ117.

محسنی، بهرام، رحیمی پور، مهدی، (1391)،" تاثیر هیدروپلیتیک اروند رود بر مناسبات آینده ایران و عراق"، فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست، سال اول، شماره سوم، زمستان،صص180ـ157.

محمدی، ­منوچهر، (1372)، "علل ­و عوامل­ بروز جنگ­ تحمیلی"،­ فصلنامه­ ­دانشکده­حقوق ­و علوم سیاسی، ش20، صص271 ـ 249.

مشایخ فریدنی، آذرمیدخت .(1369). مسائل مرزی ایران وعراق. چاپ اوّل.تهران: انتشارات امیر کبیر دفتر حقوقی وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران.

مصلی نژاد، عباس. (1391). "مدیریت بحران در منازعات منطقهای؛ مطالعه موردی جنگ تحمیلی". مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران. سال پنجم.شماره اول. زمستان.

نیرومند فرد، فریبا، شهیدی، علی، (1397)، "ایران وعراق و بهینه مصرف آبهای مشترک"، فصلنامه علمی ـ پزوهشی سیاست جهانی، دوره هشتم، شماره دوم، تابستان،صص 160ـ 233.

 

Coser, Lewis A (1956). The Functions of social Conflict. New York: The Free Press.

Haggett, Peter (1983). Geography: A Modern Syntheses. New York: Publisher: Harpercollins College Div.

Haggett, Peter (2001). Geography: A Global Synthesis .Prentice Hall.

O Tuathail, Gearroid, Agnew, John. (1992). Geopolitics and discourse Practical geopolitical reasoning in American foreign policy. PCLITiCAGL EOGRAPHYV. ol. 11. No. 2. 192.

Sprout, H. and Sprout, M. (1960). Geography and international politrcs in an era of revolutionary change.joumal of Conflict Kesolution 4. 145-161.

 

پارساپور، روزبه، (1389)، نقش ایران و عراق در تأمین امنیت خلیج فارس. ماهنامه خلیج فارس و امنیت، کانون پژوهش های دریای پارس قابل دسترسی در سایت www.persiangulfstudies.com .