امکان‌ناپذیری و امکان‌پذیریِ توافق در برنامه‌ی هسته‌ای ایران همسنجی دوره‌های سه‌گانه‌ی ریاست جمهوری (خاتمی، احمدی‌نژاد و روحانی)

پژوهش ‎های جغرافیای سیاسی

مقاله 1، دوره 5، شماره 1 - شماره پیاپی 17، اردیبهشت 1399، صفحه 1-23   

نوع مقاله: مقالات علمی -پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): Doi:org/10.22067/pg.v5i1.78611

نویسندگان

زهرا اکبری¹؛ محسن خلیلی^{* 2}؛ سید احمد فاطمی نژاد³

¹کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استاد علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³استادیار روابط بین‏الملل، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

برنامه‌ی هسته‌ای ایران، از مهم‌ترین مسائل سیاست خارجی ایران بعد از انقلاب بوده است. این برنامه سه دوره‌ی ریاست جمهوری خاتمی، احمدی‌نژاد و روحانی را درگیر خود کرد. پژوهش حاضر بر مبنای نظریه‌ی منطقه‌ی توافق ممکن (ZOPA) و همچنین با بهره‌گیری از روش تاریخی ‌تطبیقی به بررسی برنامه‌ی هسته‌ای در سه دوره‌ی ریاست جمهوری (خاتمی، احمدی‌نژاد و روحانی) می‌پردازد. سؤال اصلی این پژوهش این است‌که چرا در دو دوره‌ی ریاست جمهوری خاتمی و احمدی‌نژاد مذاکرات ایران و قدرت‌های غربی به توافق هسته‌ای ختم نشد، اما در دوره‌ی ریاست جمهوری روحانی این مذاکرات به توافق هسته‌ای منجر شد. فرضیه‌ی نوشتار این است که استراتژی‌ها و تاکتیک‌های ناهمانند، در دو محیط داخلی و خارجی (ایران و گروه 1+5) در سه دوره‌ی ریاست جمهوری (خاتمی و احمدی‌نژاد و روحانی) منجر به دو دستاورد گوناگون (عدم توافق و توافق) در برنامه‌ی هسته‌ای ایران شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در دوران خاتمی، انعطاف ایران، کشورهای غربی را بر این باور رساند که نیاز چندانی به کنارآمدن با ایران ندارند. در دوران احمدی‌نژاد نیز به دلیل سیاست خارجی تهاجمی، این فرصت به ایالات متحده داده شد که اتحادیه‌ی اروپا و حتی چین و روسیه را با خود همراه کند، و قطعنامه‌های تحریمی را علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل تصویب کند. اما در دوره‌ی روحانی، با بهره‌گیری از تجارب دولت‌های پیشین  سعی شد مسیر اعتدال طی گردد؛ سیاستی که باعث گردید طرف مقابل ایران، در سیاست‌های خود تجدید نظر کند. همین امر دستیابی به توافق جامع هسته‌ای را امکان‌پذیر کرد.

کلیدواژه‌ها

ایران؛ برنامه‌ی هسته‌ای؛ مذاکرات هسته‌ای؛ قدرت‌های غربی؛ توافق؛ دوره‌های سه‌گانه‌ی ریاست جمهوری

مراجع

احدی،افسانه(1384)، «استراتژی آمریکا در قبال برنامه‌ی هسته‌ای ایران»، در کتاب: محمودرضا گلشن‌پژوه، پرونده هسته‌ای ایران (2): روندها و نظرها، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، صص 200-149.

ازغدی،علی‌رضا(1394). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: چارچوب‌ها و جهت‌گیری‌ها. تهران: قومس.

اسدی،بیژن(1387). سیاست خارجی دولت اصلاحات؛ موفقیت‌ها و شکست‌ها، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.

باقری ‌دولت‌آبادی،علی؛شفیعی،محسن(1393)، از هاشمی تا روحانی، بررسی سیاست خارجی ایران در پرتو نظریه سازه‌انگاری، تهران: تیسا.

بصیری،محمدعلی؛قاسمی،مصطفی(1385). «مواضع اتحادیه‌ی‌ اروپا و آمریکا در پرونده‌ی هسته‌ای ایران». اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 226-225، خرداد و تیر، صص 119-104.

خالوزاده،سعید(1391)، «دیپلماسی تحریم اتحادیه‌ی اروپا در برابر برنامه‌ی هسته‌ای ایران»، پژوهشنامه‌ی سیاست بین‌الملل، شماره 1، پاییز و زمستان، صص 67-50.

خلیلی،رضا(1393)، «انتخابات ریاست جمهوری یازدهم و چشم‌انداز برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات راهبردی، شماره 1، شماره پیاپی 63، بهار، صص 154-121.

دارابی،علی؛احدی،افسانه(1396)، «رسانه، سیاست خارجی و اجماع‌سازی در برنامه هسته‌ای ایران: مطالعه‌ای تطبیقی»، روابط خارجی، شماره 1، بهار، صص 67-33.

دارمی،سلیمه(1387)، «وقایع‌نگاری تحولات هسته‌ای ایران در سال 1386»، در کتاب: محمودرضا گلشن‌پژوه، پرونده هسته‌ای ایران: روندها و نظرها(4)،  تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، صص 47-9.

دریایی،محمدحسن(1394)، «مذاکرات هسته‌ای برای حصول برنامه‌ی جامع اقدام مشترک تا بیانیه سوئیس (لوزان)»، در کتاب: اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی، تاریخچه انرژی هسته‌ای در ایران و جهان، تهران: وزارت امور خارجه، صص 617-587.

دهقانی فیروزآبادی،سیدجلال(1388). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: سازمان سمت.

دهقانی ‌فیروزآبادی،سیدجلال(1384). «گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و اروپا: از آغاز تا نشست بروکسل». اطلاعات سیاسی اقتصادی. شماره 212-211، بهار، صص 71-52.

دهقانی ‌فیروزآبادی،سیدجلال؛نوری،وحید(1390)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوران اصول‌گرایی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).

روحانی،حسن(1392). امنیت ملی و دیپلماسی هسته‌ای. تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک.

زلفعلی‌فام،حسین(1394)، «دیپلماسی اعتدال‌گرا و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات افکار عمومی، شماره 15، پاییز، 410-385.

زهرانی،مصطفی(1383)، «انتخاب مجدد بوش و جمهوری اسلامی ایران»، سیاست خارجی، شماره 3، شماره پیاپی 71، پاییز، صص 522-447.

زیباکلام،ستوده(1386)، «نگاهی به تحولات مربوط به پرونده هسته‌ای ایران در سال 1385»، در کتاب: محمودرضا گلشن‌پژوه، پرونده هسته‌ای ایران: روندها و نظرها(3)،  تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، صص 44-13.

صالحی،علی‌اکبر {گفت‌وگو با}(1394)، «جلیلی فکر می‌کرد برای اهداف خاصی راه مذاکره با آمریکا را باز کرده‌ایم»، دیپلمات، شماره 3، آذر، صص 32-24.

عباسی،مجید(1391)، چالش‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا در دوره‌ی پس از 11 سپتامبر، تهران: دانشگاه امام صادق(ص).

علی‌بابایی،غلام‌رضا(1394)، «تفاهم ژنو»، در کتاب: اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی، تاریخچه انرژی هسته‌ای در ایران و جهان، تهران: وزارت امور خارجه، صص 585-579.

عیوضی،محمدرحیم؛نوازنی،علی(1393)، «بررسی مقایسه‌ای سیاست خارجی دولت احمدی‌نژاد و روحانی در مواجهه با سازمان ملل متحد»، مطالعات دفاعی استراتژیک، شماره 58، زمستان، صص 74-39.

غریب‌آبادی،کاظم(1387)، برنامه‌ی هسته‌ای ایران واقعیت‌های اساسی، تهران: وزارت امورخارجه.

غریب‌آبادی،کاظم(1386)، پرونده‌ی هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران به روایت اسناد، تهران: وزارت امور خارجه.

غیور،رامین؛جعفری،هانیه(1395)، «قدرت نرم و توافق هسته‌ای ایران با کشورهای 1+5»، سیاست بین‌الملل، شماره 2، بهار و تابستان، صص 118-86.

فلاحی،سارا(1386).‌‌ «بررسی مقایسه‌ای دیپلماسی هسته‌ای دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد: تا پایان قطعنامه‌ی 1747 شورای امنیت»، پژوهشنامه‌ی علوم سیاسی، شماره 6، بهار، صص 86-53.

قنبرلو،عبدالله(1387)، «آمریکا و بحران هسته‌ای ایران»، مطالعات راهبردی، شماره 4، شماره پیاپی 42، زمستان، صص 852-827.

قهرمان‌پور،رحمن(1387)، رویکرد قدرت‌های بزرگ به موضوع هسته‌ای ایران، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.

قهرمان‌پور،رحمن(1395)، سیاست خارجی و دیپلماسی هسته‌ای ایران؛ از تقابل تا اعتمادسازی، تهران: تیسا.

گلشن‌پژوه، محمودرضا(1383)، «پذیرش پروتکل الحاقی توسط ایران»، در کتاب: پرونده هسته‌ای ایران: روندها و نظرها،  تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، صص 196-165.

گلشن‌پژوه،محمودرضا(1383)، «تصویب قطعنامه شورای حکام آژانس اتمی درباره ایران»، در کتاب: پرونده هسته‌ای ایران: روندها و نظرها،  تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، صص 235-197.

گلشن‌پژوه،محمودرضا(1384)، «از آغاز فعالیت تأسیسات اصفهان تا بیستم مرداد ماه»، در کتاب: پرونده هسته‌ای ایران (2): روندها و نظرها، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، صص 49-13.

موسویان،سید‌حسین(1394). روایت‌ بحران هسته‌ای ایران: ناگفته‌های یک دیپلمات، ترجمه‌: رحمن قهرمان‌پور. تهران:  تیسا.

پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (4/9/1392)، «مرد پشت پرده مذاکرات محرمانه ایران و آمریکا کیست؟/ تهران-واشنگتن از ماه‌ها پیش مشغول مذاکرات سری بودند»، قابل دسترس در: http://www.entekhab.ir/fa/news/138310

خبرگزاری ایسنا (26/6/1392)، «رهبر انقلاب اسلامی بر استفاده از تاکتیک «نرمش قهرمانانه» تأکید کردند»، قابل دسترس در: https://www.isna.ir/news/92062616573

سایت خبری تحلیلی تابناک (13/12/1391)، «پنج شرط ایران که 1+5 آن‌ها را پذیرفته است»، قابل دسترس در: http://www.tabnak.ir/fa/news/306132

سایت خبری تحلیلی تابناک (10/7/1388)، «گزارش کامل  مذاکرات ژنو»، قابل دسترس در: http://www.tabnak.ir/fa/news/66691

سایت خبری تحلیلی تابناک (17/1/1392)، «مذاکرات آلماتی به پایان رسید مکان و زمان دور بعدی مشخص می‌شود»، قابل دسترس در: http://www.tabnak.ir/fa/news/311831

سایت خبری تحلیلی عصر ایران (4/3/1391)، «پایان بی نتیجه مذاکرات بغداد: مسکو میزبان نشست بعدی ایران و 1+5»، قابل دسترس در: http://www.asriran.com/fa/news/216123

سایت فرارو (29/11/1392)، «ظریف: موضوعات نظامی ارتباطی با مذاکرات ندارد»، قابل دسترس در: http://fararu.com/fa/news/180531

سایت فرارو  (26/6/1392)، «کاخ سفید: آمریکا آماده‌ی گفت‌وگو با دولت روحانی است»، قابل دسترس در: http://fararu.com/fa/news/162582

 

Bowwn, Wyn and Moran, Matthew (2015); “Living with nuclear hedging: the implications of Iran’s nuclear strategy”, International Affairs, Vol, 91 (4).  pp. 687-707.

Carrel-Billiard, Francois and Wing, Christine (2010); “Iran and the NPT”, Available in: https://www.ipinst.org/wp-content/uploads/2010/04/pdfs_iranchapt.pdf

Duncombe, Constance (2016); “Representation, Recognition and Foreign Policy in the Iran-US Relationship”, European Journal of International Relations, Vol, 22(3).  pp. 622-645.

Heinonen, Olli (2014); “The Iranian Nuclear Programme Practical Parameters for a Credible Long-Term Agreement”, Published in by the Henry Jackson Society, Available in: https://www.belfercenter.org/.../iranian-nuclear-programme-practical-parameters-credi.

Jenkins, Peter and Dalton, Richard (2014); “Iran’s Nuclear Future”, Middle East and North Africa Programme, Available in: https://www.chathamhouse.org/publication/iran-nuclear-future

Joyner, Daniel H. (2013); “Iran's Nuclear Program and International Law”, Penn State Journal of Law & International Affairs, Vol, 2 (2).  pp. 282-292.

Kelly, Robert (2013); “The Nuclear Agreement with Iran”, Norwegian institute of international Affairs, Available in: https://www.nupi.no/index.php/content/download/8519/.../1/.../Kelly%20article.pdf

Kerr, Paul K. (2018); “Iran’s Nuclear Program: Status”, Congressional Research Service, Available in: https://www.amazon.com/Irans-Nuclear-Program-Paul-Kerr/dp/1546495622

Mahapatra, Chintamani (2016); “US–Iran Nuclear Deal: Cohorts and Challenger”, Contemporary Review of the Middle East, Vol, 3(1). pp. 36-46.

Meier, Oliver (2013); “European Efforts to Solve the Conflict over Iran’s Nuclear Programme: how has the European Union Performed?” EU Non-Proliferation Consortium, Available in: https://www.files.ethz.ch/isn/168617/eunpc_no%2027.pdf

Ramesh, Ghandikotasivamala and Tsegaye, Kebede (2011); “Iran’s Nuclear Program”, Available in: https://www.researchgate.net/publication/277698075_Iran's_Nuclear_Program

Sebenius, James K and Singh, Michael K. (2012); “Is a Nuclear Deal with Iran Possible? An Analytical Framework for the Iran Nuclear Negotiations”, International Security, Vol. 37(3), pp.  52-91.

Sterio, Milena (2016); “President Obama's Legacy: The Iran Nuclear Agreement?” Case Western Reserve Journal of International Law, Vol. 48(1), pp.  69-82.

Vishwanathan, Arun (2016); “Iranian Nuclear Agreement: Understanding the Nonproliferation Paradigm”, Contemporary Review of the Middle East, Vol. 3(1), pp. 3-22.