بازخوانی قصاص مادر در برابر قتل فرزند در پرتوِ مقاصد شریعت

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 128، خرداد 1401، صفحه 47-63   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.88742

نویسندگان

سیده نگین حسن زاده خباز¹؛ سید محمد جواد ساداتی^{* 2}؛ علی الهی خراسانی³

¹دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرمشناسی دانشگاه تربیت مدرس

²استادیاردانشگاه فردوسی مشهد

³استادیار پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

با شکل‌گیری ایدۀ نظام‌سازی از طریق فقه، بسیاری از خرده‌نظام‌‌ها بر مبنای آرای فقهی شکل گرفتند. نظام حقوقی ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. شکل‌گیریِ حقوقی مبتنی بر اسلام سببِ راه‌یابیِ بسیاری از آرای فقها به حیطۀ قانون شد. شرط انتفای ابوت ازجمله مواردی است که از فقه شیعه به حیطۀ قانون ورود یافته است. فراگیربودن قوانین حقوقی به‌خصوص مقررات کیفری سبب شده است که تحولات و مطالبات اجتماعی، بعضی از آرای فقه سنتی نظیر عدم قصاص پدر و در مقابل قصاص مادر در برابر قتل فرزند را برنتابد. نظریۀ ایجاد فقهی پویا و همگام با تحولات روز، ظرفیت‌هایی‌ را برای عبور از فقه نص به سند پدید آورده است. مقاصد شریعت، مقتضیات زمان و مکان، و قاعدۀ فقهی عدالت ازجمله ظرفیت‌هایی‌ است که امکان پویاییِ فقه را فراهم کرده است. در این پژوهش با تلاش در استفاده از اصل عدالت به‌عنوان یکی از مقاصد کلان شریعت، وجود تفاوت بین پدر و مادر در اجرای مجازات قصاص مورد بررسی واقع شده است.

کلیدواژه‌ها

مقاصد شریعت؛ قصاص مادر؛ عدالت؛ نظامسازی حقوقی؛ عدالت عرفی

مراجع

قرآن کریم

احمدی ابهری، محمدعلی، «مقاصد کیفری شریعت»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات فقه معاصر، س1، ش2، 1395، صص 79تا104.

اشتهاردی، علی‌پناه، مجموعۀ فتاوی ابن‌جنید، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.

الهی خراسانی، علی، جستارهایی در مقاصد شریعت، تهران: نگاه معاصر، 1399.

الهی خراسانی، علی ، قاعدۀ فقهی عدالت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1392.

حائری، محمدحسن، مرادی گلستانی، مرتضی، «پژوهش فقهی در مسئلۀ قصاص مادر در قتل فرزند»، فقه و اصول، س44، ش89، 1391، صص 89تا104.

حر عاملی، محمد بن حسن،  وسائل­ الشیعه، ج29، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام،1409ق.

خوئی، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، ج2، قم: مؤسسۀ احیاء آثار الإمام الخوئی، 1422ق.

ریسونی، احمد، مقاصد المقاصد؛ الغایات العلمیة و العملیة لمقاصد الشریعة، بیروت: الشبکة العربیة للأبحاث و النشر، 2013م.

ریسونی، احمد، نظریة المقاصد عند الإمام الشاطبی، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1412ق.

سادات افقهی، زینب، مقاصد الشریعة در متون فقهی معاصر امامیه، بی‌جا: گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، 1392.

سبحانی تبریزی، جعفر، اصول الفقه المقارن فیما لانص فیه، قم: امام صادق(ع)، 1383.

سروش، عبدالکریم و دیگران، سنت و سکولاریزم، تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط، 1384.

سلیمی، عبدالحکیم، «تأمل در حد و تعزیر جرایم با تکیه بر زمان و مکان»، مطالعات راهبردی زنان، س5، ش17، 1381، صص 146تا176.

شاطبی، ابراهیم‌بن‌موسی، الموافقات فی اصول الاحکام، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

شمس‌الدین، محمدمهدی و دیگران، المقاصد الشریعة، دمشق: دارالفکر، 2002م.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج10، قم: کتابفروشی داوری، 1410ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج42، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

صانعی، یوسف، استفتائات قضایی، قم: پرتو خورشید، 1388.

صانعی، یوسف، فقه و زندگی 2؛ برابری قصاص زن و مرد، مسلمان و غیرمسلمان، قم: میثم تمار، 1383.

طباطبائی، علی‌بن‌محمد، ریاض المسائل، ج16، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1412ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الأحکام، ج5، تهران: دارالکتب‌الإسلامیة، 1407ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، رسائل الشریف المرتضی، ج1، قم: دارالقرآن‌الکریم، 1405ق.

علی‌دوست، ابوالقاسم، «فقه و مقاصد شریعت»، فصلنامۀ تخصصی فقه اهل بیت، ش41، 1384، صص 118تا158.

فلاحی، احمد، «مجازات در حقوق کیفری اسلام»، مجلۀ حقوقی دادگستری، س74، ش70،  1389، صص 69تا92.

مهرپور، حسین، مباحثی از حقوق زن از منظر حقوق داخلی، مبانی فقهی و موازین بین المللی، تهران: اطلاعات، 1395.

نوبهار، رحیم، اهداف مجازات‌ها در جرایم جنسی چشم‌انداز اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

واسطی، عبدالحمید، نگرش سیستمی به دین؛ بررسی هویت استراتژیک دین، مشهد: مؤسسۀ مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلامی، 1388.

پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری، عقل یکی از مبادی استنباط احکام، 1391، به‌آدرس:

http://mortezamotahari.com/fa/BookView.html?BookId=9561&BookArticleID=129637