ترتیب سازه ای بند فارسی با تکیه بر دستور نقشگرا-گفتمانی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 1، دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 26، فروردین 1401، صفحه 1-27   

نوع مقاله: علمی - پژ‍وهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.39554

نویسندگان

حامد مولایی کوهبنانی¹؛ علی علیزاده^{* 2}؛ شهلا شریفی²

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشیار گروه آموزشی زبانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

در این پژوهش به دنبال معرفی روشی جدید برای توجیه ترتیب سازه­ای عناصر بند در زبان فارسی هستیم. به این منظور دستور نقش­گراگفتمانی (2008) به عنوان جدیدترین دستور نقش­گرا چارچوب اصلی این پژوهش را تشکیل می­دهد. این دستور برخلاف اصول رده­شناختی گرین­برگ (1963) از روشی پویا برای تعیین ترتیب سازه­ای استفاده می­کند. روش ترتیب قرارگیری سازه­ها در این دستور به گونه­ایست که هیچ جایگاهی از قبل برای عنصر خاصی از زبان تعیین­شده نیست بلکه جایگاه هر عنصر براساس لایه­ای که در آن تولید می­شود، نقش کاربردی و معنایی آن (بافت زبانی) و با توجه به سایر عناصر بالادستی آن در سلسله مراتب لایه­های دو سطح بینافردی و بازنمودی تعیین می­گردد. علاوه بر این، در این دستور قواعدی برای تعیین ترتیب سازه­ها معرفی شده است که نه تنها به تعیین ترتیب عناصر بند کمک می­کند بلکه برای تعیین عناصر تشکیل دهندۀ گروه و واژه نیز کاربرد دارد؛ با این وجود هدف پژوهش حاضر تنها تعیین ترتیب سازه­های فارسی در سطح بند است. دستور نقش­گرا گفتمانی چهار جایگاه مطلق آغازی، دومین، میانی و پایانی و تعدادی جایگاه نسبی را برای سازه­های تشکیل­دهندۀ بند در نظر می­گیرد؛ طبق روش بالا به پایین این دستور، هر زمان یکی از این چهار جایگاه مطلق اشغال شود جایگاه­های نسبی آن می­توانند پذیرای عنصر دیگری شوند. با درنظر گرفتن چهار جایگاه در این دستور شرایطی ایجاد می­شود که در ازای هر روساخت دستوری طبق اصول رده­شناختی گرین­برگ، 14 ترتیب سازه­ای محتمل وجود خواهد داشت. به عبارتی، در مقابل 6 ترتیب سازه‌ای گرین­برگ یعنی SOV,SVO,OVS,OSV,VOS,VSO، در این دستور 84 احتمال وجود دارد. نتایج این پژوهش حاکی از کارایی اصول این دستور برای تعیین ترتیب سازه­ای بند فارسی به عنوان زبانی با ترتیب سازه­ای آزاد است. از طرف دیگر، با توجه به آنکه در این دستور اعتقادی به وجود حرکت سازه­ای نیست می­توان -با استدلال­های نقشی- آزادی  سازه­های بند فارسی را (به عنوان نتیجۀ نیت کاربردی گوینده) به صورت پایه­زایشی توجیه کرد. به همین منظور، در بخش آخر پژوهش یکی از انواع قلب نحوی نیز  ( قلب تحوی  کوتاه­برد چپ­گرای فارسی) به عنوان  فرایندی پربسامد برمبنای ملاحظات کاربردی (نه نحوی) دستور نقش­گراگفتمانی مورد بررسی قرار می گیرد.

کلیدواژه‌ها

دستور نقش‌گرا گفتمانی؛ ترتیب سازه‌؛ رده‌شناسی؛ بند؛ گروه؛ واژه

مراجع

1. دبیرمقدم، محمد(1390)،معرفی و نقد کتاب مطالعه­ای درساخت گفتمانی زبان فارسی، ویژه­نامه فرهنگستان، شماره 7، صص 223-293.
2. راسخ­مهند، محمد (1385)،ارتباط قلب نحوی و تاکید در زبان فارسی، دستور، شماره 2، صص 20-33.
3. محموداف،ح (1365)، ترتیب توالی کلمات در جملات سادۀ دوترکیبی فارسی، ترجمۀ احمد شفائی، مجلۀ زبان­شناس، (3)، 1: 53-66.
4. Connolly, John H (2012).The constituent ordering process in functional discourse grammar. Language science 34(4):455-467.
5. DabirMoghadam, M. (1982). Syntax and Semantics of Causative Constructions in Persian. D. dissertation. University of Illinois at Urbana Champaign.
6. Frommer,P. (1981( Post-verbal phenomena in Qolloquial Persian syntax. Ph.D Dissertation. University of Southern California.
7. Hajati, Abdol-Khalili (1977). Ke-Construction in Persian: Descriptive and Theoretical Aspects. Unpublished PhD Dissertation; Universityof Illinois. Urbana.
8. Hengeveld, K. and L, Mackenzie. (2008). Functional Discourse Grammar: A Typologically-Based Theory of Language Structure. Oxford: Oxford University Press.
9. Hengeveld, K (2013). A New approach to clausal constituent order. In “Casebook in Functional Discourse Grammar”. Edited by J. L. Mackenzie Hella Olberts.
10. Karimi, Simin and Michael Brame. 1986. A generalization concerning the EZAFE construction in Persian. Ms., University of Washington and University of Arizona, presented atWestern Conference of Linguistics, Vancouver, Canada.
11. Keizer,Evelien (2015). AFunctional Discourse Grammar for English. First edition. Oxford Press.
12. Kroon, Caroline (1995). Discourse Particles in Latin: A Study of NAM, ENIM, AUTEM, VERO and AT. Amsterdam: J.C. Gieben.
13. Soheili-Isfahani, Abolghasem (1976). Noun Phrase Complementation in Persian. Unpublished PhD Dissertation, University of Illinois. Urbana.