مطالعۀ‌ تطبیقی ساختار خط شکسته در آثار درویش عبدالمجید طالقانی و یدالله کابلی خوانساری؛ منتخب شکسته نویسان قدما و معاصران

تاریخ و فرهنگ

مقاله 8، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 198-175  

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2020.40897.88813

نویسندگان

فاطمه یغمایی ¹؛ محمد درویشی²؛ فرزانه فرخ فر²

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد پژوهش هنر دانشگاه نیشابور

²استادیار گروه گرافیک دانشکده هنر دانشگاه نیشابور

چکیده

خط شکسته، از خطوط زیبای جهان اسلام، سومین گونه از خطوط خوش‌نویسی ایرانی است که در اوایل قرن یازدهم هجری ابداع شد و در سیر تکامل، توسط درویش ‌عبدالمجید طالقانی به کمال رسید. از شیوۀ درویش و پیروان او امروز با عنوان سبک و شیوۀ قدیم قلم شکسته یاد می‌شود. با گذشت چند قرن و پس از رخوت صد سالۀ اخیر، یدالله کابلی‌ خوانساری به این قلم جان تازه‌ای بخشید. در شیوۀ او هر اثر، فرم، فضا و ترکیب خاص خود را پیدا کرد و همین تنوع و تازگی باعث نام‌گذاری سبک جدید (معاصر) قلم شکسته شده است. هدف اصلی این مقاله، مطالعۀ تطبیقی ساختار خط شکسته در آثار درویش عبدالمجید طالقانی، یدالله کابلی خوانساری؛ منتخب هنرمندان دو سبک قدیم و معاصر است. در جهت نیل به این هدف سعی بر آن است که به این سؤال پاسخ داده شود که چه وجوه تشابه و تمایزی در ساختار خط شکستۀ درویش عبدالمجید و یدالله کابلی وجود دارد؟ جامعۀ آماری این پژوهش مجموعۀ آثار این دو خوش‌نویس است که به صورت تصادفی و بر اساس نمونه‌های منتشرشدۀ در دسترس انتخاب شده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ساختار خط شکسته در آثار این دو هنرمند، ضمن دارا بودن وجوه مشترکی مانند تنوع شکل حروف و کلمات، جویده ‌نویسی در فضای کشیده‌ها و استفاده از مرکب‌های رنگی، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند که قانون‌مندی بیش‌تر حروف و کلمات، ترکیب‌بندی‌های خوانا و به دور از پیچش‌های نامتعارف در آثار درویش و اعمال سلیقه بیش‌تر و نقاشی‌گونه‌تر کردن قطعه در آثار کابلی از جملۀ آن‌هاست.
 

کلیدواژه‌ها

خوش‌نویسی؛ خط شکسته؛ سبک قدما؛ سبک معاصران؛ درویش عبدالمجید طالقانی؛ یدالله کابلی ‌خوانساری

مراجع

آزادبخت، مجید. کمره‌ای، محمدرضا. «شوقی سرشار در راه بازیابی و احیای دوبارۀ هنر فراموش شده خط شکسته ایران» (مصاحبه با یدالله کابلی خوانساری). مکعب، شمارۀ 21 (1391ش):7ـ 12.

آغداشلو، آیدین. زمینی و آسمانی: نگاهی به خوش‌نویسی ایرانی از گذشته تا امروز. تهران: نشر و پژوهش فرزان ­­روز ـ دانشگاه شهید­ باهنر کرمان، 1388ش.

اسحاق­زاده، روح­الله و صادقیان، حمید و الهام روحانی اصفهانی. «مقایسه­ ارتباطات بصری در خط نستعلیق بین دو شیوۀ صفوی و معاصر (میرعماد و امیرخانی)». هنرهای زیبا، دورۀ 23، شمارۀ 2 (1397ش): 35ـ 46.

افضل طوسی، عفت­السادات. از خوش‌نویسی تا تایپوگرافی. تهران: هیرمند، 1388ش.

السعید، ­عصام و عایشه پارمان. نقش­های­ هندسی در هنر­ اسلامی. ترجمۀ مسعود رجب­نیا، تهران: سروش، 1363ش.

انصاریان، صالح. «مطالعۀ تطبیقی دو سبک رایج نستعلیق (سبک میرعماد الحسنی و محمدرضا کلهر)». چیدمان، سال چهارم. شمارۀ 11 (1394ش): 40ـ 49.

انوری، حسن. فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن، 1381ش.

ایرانی، عبدالمحمدخان. پیدایش خط و خطاطان. تهران: یساولی، 1345ش.

باباشاه اصفهانی. آداب ­المشق (نسخۀ دانشگاه پنجاب لاهور). به‌کوشش حمیدرضا قلیچ­خانی، تهران: پیکره، 1391ش.

باورز، جان. مقدمه­ای برطراحی دو بعدی. ترجمۀ سودابه صالحی و مرجان زاهدی، تهران: حرفه هنرمند، 1391ش.

بختیار، مظفر. «شکسته­نویسی و شکسته­خوانی». کتابنمای ایران (مجموعه مقالات). تهران: نشرنو، 1366ش.

بلر، شیلا. خوش‌نویسی اسلامی. ترجمۀ ولی‌الله کاووسی، تهران: فرهنگستان هنر، 1396ش.

پاکباز، رویین. دایرة ­المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر، 1378ش.

حسینی، سعید و احمد نادعلیان. «مقایسۀ شیوۀ جعفر تبریزی، میرعماد حسنی و محمدرضا کلهر در قالب کتابت نستعلیق». نگره، شمارۀ 43 (1396ش): 89ـ100.

حصوری، علی. مبانی طراحی سنتی در ایران (دفتر نخست). تهران: چشمه، 1389ش.

حنفی، بهرام. بررسی مکتب درویش عبدالمجید طالقانی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس، پژوهش هنر، 1378ش.

راهپیما، غلامرضا. خوش‌نویسی و کتاب‌آرایی در ایران. تهران. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1393ش.

راهجیری، علی. تاریخ مختصر خط و سیر خوش‌نویسی در ایران. تهران: مشعل آزادی، 1345ش.

رسولی، آتوسا (1384). «تأثیر قلم شکسته بر طرح‌های مکتب اصفهان ضمن بررسی خصوصیات بصری مکتب اصفهان دورۀ صفوی». فصلنامۀ هنر، شمارۀ 65، 84ـ 119.

رضائی­نبرد، امیر. خوش‌نویسی. تهران: فارسیران، 1389ش.

رضوی فرد، حسین و حسن‌علی پورمند. «تحلیل و بررسی سبک­های خط نستعلیق قدما». مبانی نظری هنرهای تجسمی، شمارۀ 4 (1396ش): 53ـ 70.

سمسار، محمدحسن. گلچینی از غزلیات مشتاق به خط درویش عبدالمجید طالقانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1384ش.

صدری ­افشار، غلام­حسین، حکمی، نسرین و نسترن حکمی. فرهنگ­نامۀ فارسی واژگان و اعلام، تهران: فرهنگ­ معاصر، 1383ش.

شکیبا، امیر. «خط شکسته، بهار خط نستعلیق است (گفتگو با استاد یدالله کابلی خوانساری)». هنرهای تجسمی، شمارۀ 27 (1386ش): 12ـ 17.

فضائلی، حبیب الله. اطلس خط. اصفهان: انجمن آثار ملی، 1362ش.

فضائلی، حبیب­الله. تعلیم­خط. تهران: سروش، 1370ش.

قلیچ‌خانی، حمیدرضا. رسالاتی در خوش‌نویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه، 1386ش.

قلیچ‌خانی، حمیدرضا. فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوش‌نویسی و هنرهای وابسته. ویراست دوم. تهران: روزنه، 1388ش.

قلیچ‌خانی، حمیدرضا. درآمدی بر خوش‌نویسی ایرانی. تهران: فرهنگ معاصر، 1392ش.

قمی، قاضی­احمد. گلستان هنر، تهران: کتابخانۀ منوچهری، 1369ش.

کابلی خوانساری، یدالله. «خط شکسته، تجلی عرفان در هنر خوش‌نویسی». فصلنامۀ هنر، شمارۀ 13 (1365 و 1366): 278ـ315.

کابلی خوانساری، یدالله. منحنی عشق، تهران: خانه فرهنگ و هنر گویا، 1375ش.

کابلی خوانساری، یدالله. سماع در سماع. تهران: خانه فرهنگ و هنر گویا، 1394ش.

کاوسی، ولی‌الله. خوش‌نویسی: مجموعۀ کتابخانۀ دانشنامۀ جهان اسلام (41). تهران: کتاب مرجع: 1391ش.

کرمی، نورالدین. نظام تناسبات و ساختار هندسۀ پنهان در حروف و ترکیبات خط شکسته‌نستعلیق با تاکید بر شیوۀ درویش عبدالمجید طالقانی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اصفهان، 1392ش.

مایل­هروی، رضا. لغات و اصطلاحات فن کتاب­سازی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1353ش.

مایل‌هروی، نجیب. تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های‌خطی. تهران: کتابخانۀ ملی ایران، 1393ش.

مشعشعی، غلامرضا. احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391ش.

معنوی­راد، میترا. بررسی فرآیند خوش‌نویسی در دست‌نویس‌های خطوط پهلوی، اوستایی و شکسته نستعلیق. رسالۀ دکتری، دانشگاه الزهرا (س)، پژوهش هنر، 1388ش.

معنوی­راد، میترا. «تعامل ساختار و سبک در شکسته­نویسی شفیعا، درویش و گلستانه»، نگره، شمارۀ 27 (1392): 20ـ33.

معنوی­راد، میترا. بن­مایه­های زیبایی­شناسی در آثار خوش‌نویسی خطوط پهلوی و شکسته نستعلیق. تهران: دانشگاه الزهرا (س)، 1393ش.

ونگ، وسیوس. اصول فرم و طرح، ترجمۀ آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی، تهران: نی، 1386ش.

هاشمی­نژاد، علیرضا. «درباره کتاب احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی». نامۀ بهارستان (پیوست 1، ویژۀ خوش‌نویسی) (1392): 65ـ 70.

هاشمی­نژاد، علیرضا. سبک­شناسی خوش‌نویسی قاجار. تهران: فرهنگستان هنر، 1393ش.

هاشمی­نژاد، علیرضا. از صفا تا شأن. کرمان: مانوش، 1397ش.

یارشاطر، احسان. خوش‌نویسی (از سری مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، 4). تهران: امیرکبیر، 1384ش.

یساولی، جواد. پیدایش و سیر تحول هنر خط: خطوط مختلفه نستعلیق، ثلث، نسخ، شکسته­نستعلیق و رسم­الخط. تهران: یساولی، 1363ش.

یوسفی، غلامحسین. «خط و خطاطی». فصلنامۀ هنر، شمارۀ 31 (1375): 69ـ 99.