هماهنگی بسامد و امکانات دستوری نمود

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 3، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 22، تیر 1399، صفحه 61-85   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.48607.0

نویسندگان

ایران عبدی^{* 1}؛ محمد راسخ مهند²

¹دانشجوی دکترای زبانشناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان

²استاد گروه زبانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

اصل بسامد زبانی یکی از عوامل درونزبانی است که بر اساس آن زبان تمایل به صرف کمترین انرژی برای تلفظ و بیان ساختهای مختلف زبانی دارد. فرضیههای مطرح در این زمینه که بر پایۀ دو دیدگاه تاریخی و همزمانی بررسی شدند، عبارتند از: افزایش و یا کاهش امکانات دستوری نمود در گذر زمان حاصل بسامد آن است، یعنی هرگاه هر یک از انواع نمود آغازی، مستمر و تکمیلی در گذر زمان بسامد بیشتری پیدا کرده، از امکانات بیانی و دستوری آن کاسته شدهاست و برعکس. فرضیۀ دوم نیز که در قالب نگاه همزمانی است بیان میکند، هر یک از انواع نمود در فارسی معاصر که بسامد بیشتری دارد، دارای امکانات دستوری و صوری کمتری است. لذا پیکرهای از متون فارسی نو متقدم و فارسی معاصر که شامل 8549 بند فعلی است، فراهم آوردیم. ابتدا امکانات بیانی هر یک از انواع نمود آغازی، مستمر و تکمیلی و سپس بسامد هر یک را شمردیم و دادههای بهدست آمده را در دو دورۀ مذکور مورد مقایسه قرار دادیم. نتایج بهدستآمده از تحلیل و بررسی پیکرۀ پژوهش صحت هر دو فرضیه را تآیید میکند، یعنی بین کاهش یا افزایش تعداد امکانات دستوری نمود در گذر زمان و بسامد آنها رابطۀ معکوس وجود دارد. در مورد فرض دوم نیز وجود رابطۀ معکوس بین بسامد و تعداد هر یک از انواع نمود در مقایسه با دیگر انواع آن تأیید شد.

کلیدواژه‌ها

"اصل بسامد"؛ "انگیزش اقتصاد"؛ " انگیزش تصویرگونگی"؛ "نمود"؛ "دستوریشدگی"

مراجع

1-     بیرونی، ابوریحان (1358). الصیدنه فی الطب. ترجمه ابوبکربن علی بن عثمان کاسانی، تصحیح منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران: شرکت افست.  

2-     بیهقی، ابوالحسن علی­بن­زید [معروف به ابن­فندق] (1317). تاریخ بیهق. با تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار. تهران: بنگاه دانش.

3-     داوری، شادی و مهرداد نغزگوی­کهن (1395). از اراده تا آینده: دستوری­شدگی «زمان آینده» در فارسی. زبان­شناخت، سال هفتم، بهار و تابستان، 87-59.

4-     داوری، شادی و مهرداد نغزگوی­کهن (1396).  افعال معین در زبان فارسی: رویکرد دستوری­شدگی. تهران: نشر نویسه­ی پارسی.

5-     راسخ­مهند، محمد (1388). گفتارهایی در نحو. تهران: مرکز.

6-     راسخ­مهند، محمد (1393). پیدایش افعال دوگانه در زبان فارسی. پژوهش­های زبان­شناسی تطبیقی، سال چهارم، شماره­ی 7، بهار و تابستان.

7-     راسخ­مهند، محمد (1396). «نقش بسامد در دستور: نمونه های از زبان فارسی». ویژه نامه نامه فرهنگستان (دستور) ۱۳۹۶ شماره 13.

8-     زاهدی، کیوان و لیلا شریفی(1388). «اختصارسازی در زبان فارسی». مجلۀ زبان و زبان­شناسی، دوره 5، شماره 9، بهار و تابستان.

9-     شریفی، لیلا و الهام ضیایی قوچان عتیق (1389). «بررسی میزان تأثیر بسامد بر طول واژه». پژوهش­نامۀ فرهنگ و ادب. شماره دهم، سال ششم، پاییز و زمستان 1389.

10-            عطار نیشابوری، شیخ ابی­حامدمحمدبن­ابی­بکرابراهیم­فریدالدین[بی­تا] تذکرة­الاولیاء. تاریخ تألیف: سدۀ ششم هجری. با مقدمۀ محمد قزوینی از روی چاپ نیکلسون. چاپ پنجم تهران.

11-            محسنیان­راد، مهدی(1396).  در حسرت فهم درست (روایت 42 سال پژوهش ارتباطی در ایران). تهران: سیمای شرق

12-            نغزگوی کهن، مهرداد (1389ب). «افعال معین و نمایش نمود در زبان فارسی». ادب­پژوهی، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، سال چهارم، ش 14: صص 93-110.

13-            وفی، فریبا (1399). پرنده من. تهران: نشر مرکز.

14-            میرشکاری، جواد (1398). فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

15-   Bybee, J. (1985). Morphology: A study of the relation between meaning and form. Amsterdam: John Benjamins

16-   Bybee, J. (1995). Regular morphology and the lexicon. Language And Cognitive Processes 10, 425–455.

17-   Bybee, J. (2001). Phonology and language use. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press.

18-   Bybee, J. (2003). 19 Mechanisms of Change in Grammaticization: The Role of Frequency. The handbook of historical linguistics, 602. ‏

19-   Bybee, J. (2006). From usage to grammar: The mind’s response to repetition. Language 82, 711–733.

20-   Bybee, J. L., Perkins, R. D., & Pagliuca, W. (1994). The evolution of grammar: Tense, aspect, and modality in the languages of the world (Vol. 196). Chicago: University of Chicago Press.

21-   Bybee, J., & Hopper, P. (2001) (Eds.). Frequency and the emergence of linguistic structure. Amsterdam: John Benjamins.

22-   Bybee, J., & Thompson, S. (1997, September). Three frequency effects in syntax. In Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society (Vol. 23, No. 1, pp. 378-388)

23-   Bybee, Joan L. (2010). Language, usage and cognition. Cambridge: Cambridge University Press. 

24-   Comrie, B. (1976). Aspect: An introduction to the study of verbal aspect and related problems (Vol. 2). Cambridge university press.

25-   Croft, William. (1990/2003). Typology and universals. (1st/2nd ed.) Cambridge: Cambridge University Press.

26-   Haspelmath, M. (2002). Understanding Morphology. London: Arnold.

27-   Haspelmath, M. (2006). Against markedness (and what to replace it with). Journal of linguistics, 42(1), 25-70.

28-   Haspelmath, M. (2008). A frequentist explanation of some universals of reflexive marking. Linguistic Discovery, 6(1), 40-63.

29-   Haspelmath, M. (2008). Creating economical morphosyntactic patterns in language change. Language universals and language change, 185-214. ‏

30-   Haspelmath, M. (2008). Frequency vs. iconicity in explaining grammatical asymmetries. Cognitive linguistics, 19(1), 1-33.

31-   Haspelmath, Martin. "Explaining grammatical coding asymmetries: Form-frequency correspondences and predictability." to appear (2021)

32-   Hawkins, John A. (2004). Efficiency and complexity in grammars. Oxford: Oxford University Press.

33-   W. Stewart, Thomas. (2008). Contemporary Morphological Theories: A User's Guide.

34-   Zipf, G. K. (2016). Human behavior and the principle of least effort: An introduction to human ecology. Ravenio Books.