رهیافتی در بن‌مایه‌های ژانر حماسه در شعر قعقاع بن عمرو تمیمی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 12، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 22، شهریور 1399، صفحه 195-210   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v12.i1.84703

نویسندگان

سید مهدی مسبوق^{* 1}؛ شهرام دلشاد²

¹استاد زبان و ادبیات عربی دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

²دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

چکیده

 
      ادبیات عربی هیچ‌گاه از حماسه به معنای یک ژانر ادبی مستقل با قواعد و هنجارهای مشخص، برخوردار نبوده است؛ اما گاه به اشعار و آثاری برمی‌خوریم که از مضامین و مؤلفه­های حماسی برخوردار است. این اشعار بیشتر به‌صورت چکامه­های بلندی هستند که مضمون حماسی در بخش­هایی از این چکامه­ها - به‌ویژه زمانی که به فخر می­پردازند- دیده می­شود. در سروده­های شاعران شعر فتوحات در صدر اسلام، گاه با چکامه­ها و قطعه­هایی برخورد می­کنیم که مؤلفه­های حماسی در سراسر آن حضور چشمگیری دارد؛ ازجمله شاعران این سبک قعقاع بن عمرو تمیمی را می­توان نام برد. اشعار او علی­رغم اندک بودن و پراکندگی برای شناخت پاره­ای از مهم‌ترین مؤلفه­های شعر حماسی عربی کارساز است. موضوع برخورداری شعر عربی از حماسه از موضوعات مهم و چالش­برانگیز در پژوهش­های معاصر است. این پژوهش، ضمن تأیید فقدان اثر بلند حماسی در ادبیات عربی، باهدف اثبات پاره­ای مضامین و بن­مایه­های حماسی و حکایت‌های دراماتیک و پهلوانی در شعر عربی سامان‌یافته است. ازاین‌رو پژوهش حاضر کوشیده با روش توصیفی تحلیلی، سه شاخصۀ مهم ژانر حماسه را در اشعار قعقاع بن عمرو تمیمی، شاعر و مبارز عرب در زمان فتوحات اسلامی، تبیین و تحلیل نماید. نتیجه پژوهش نشان داد که شماری از اشعار حماسی قعقاع از مهم­ترین سازه­های حماسی نظیر: جنگ و رزم ­آوری، قهرمان با تمام ویژگی­های حماسی آن و سبک پرطنین حماسی، برخوردار است؛ اما  به دلیل رشد در محیطی واقع­گرا و اسلامی از خصایص حماسه­های اسطوره­ای مانند طلسم و جادو، اخترشناسی، وجود جانوران عجیب و اجنّه و پریان و عنصر پیشگویی بی­ بهره است.

کلیدواژه‌ها

ژانر حماسه؛ شعر فتوحات؛ شعر رزمی؛ قعقاع بن عمرو تمیمی

مراجع

1. ابن أثیر، ضیاءالدین. (1998). المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر. تحقیق شیخ کامل محمد محمد عویضه.     بیروت:دارالکتب العلمیه.
2. أنیس، ابراهیم. (1953). موسیقی الشعر. الطبعه الثانیه. القاهره:مکتبه الأنجلو المصریه.
3. پورنامداریان، تقی، (1374). سفر در مه. چاپ اول. تهران: سخن.
4. حسان، تمام، (1998). اللغه العربیه معناها و مبناها. الطبعه الثالثه. القاهره: عالم الکتب.
5. خالقی مطلق، جلال، (1386). حماسه، پدیده­شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. چاپ­اول.تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
6. خلوصی، صفاء.(1962). فن التقطیع الشعری و القافیه، الطبعة الأولی. بغداد: مطبعه الزعیم.
7. شمیسا، سیروس. (1273). انواع ادبی. چاپ دوم .تهران: فردوس.
8. طبری، محمد بن جریر. (1969). تاریخ الطبری. الطبعه الثالثه. القاهره: دار المعارف.
9. عباس، حسن. (1988). خصائص الحروف العربیة و معانیها. چاپ اول.دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
10. عفانی، سید بن حسین. (2008).فرسان النهار من الصحابه الأخیار. چاپ دوم. جده: دار ماجد العسیری.
11. عنتره بن شداد.(1992). دیوان اشعار. شرح الخطیب التبریزی. چاپ اول. بیروت: دار الکتاب العربی.
12. قاضی، عبدالمتعال. (2005). شعر الفتوح الإسلامیه فی صدر الإسلام. الطبعة الأولی. مکتبه الثقافه الدینیه.
13. قعقاع بن عمرو التمیمی. (بی تا). دیوان اشعار. بی­جا، بی­نا، بی­تا.  deeweny.witr.net
14. مدخلی، عبدالباسط جابر. (1989). القعقاع بن عمرو التمیمی و دوره فی الفتوح الإسلامیه و أحداث عصر الراشدین، مکه، جامعه أم القری..
15. ناصیف، امیل. (1990)، أروع ما قیل فی الفخر و الحماسه. الطبعة الأولی. بیروت: دار الجیل،
16. جعفرپور، میلاد و مهیار علوی مقدم، (1390). «بررسی تطبیقی عناصر آیینی و جنگ­آوری در شاهنامه و سمک عیار».مجله جستارهای ادبی، دانشگاه فردوسی. ش، 51-84
17. شیری، قهرمان. (1388). «نقد حماسه و تراژدی بر اساس کلیدر دولت­آبادی»، فصلنامه کاوش­نامه زبان و ادبیات فارسی. ش 18، 49-69.
18. مختاری، قاسم، (1393).«بررسی حماسه­سرایی در ادبیات کهن عربی»، دوفصلنامه ادبیات حماسی، دانشگاه لرستان، ش1، 131- 156.
19. موقن،یدالله.(1372).«لوکاچ وحماسه».مجله زنده رود. ش4و5. 27-41.