خوانش دیدگاه زبانشناختی ابن خلدون بر بنیاد انگاره ی سوسور

زبان و ادبیات عربی

مقاله 1، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 22، شهریور 1399، صفحه 1-16   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v12.i1.2103.1029

نویسندگان

بهار صدیقی^{* 1}؛ سید محمد باقر حسینی²

¹استادیار گروه زبان وادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

چکیده

ممکن است در آغاز این سؤال مطرح شود که چه رابطه و پیوندی میان فردیناند دو سوسور، زبان‌شناس سوئیسی قرن بیستم و ابن خلدون، انگاره ساز و نظریه‏پرداز تونسی تبار قرن هشتم و نهم هجری می‏تواند وجود داشته باشد که سبب گشته در این نوشتار، اندیشه‌ی مقایسه‌ی دیدگاه‏های این دو درباره‌ی زبان به ذهن نویسنده متبادر گردد؟
زبان به‌عنوان یک‌نهاد اجتماعی یا به عبارت بهتر، «دانش زبانی جمعی» و بحث درباره‌ی آن به عنوان یک نظام با دو عنصر متمایز زبان و گفتار، همچنین دو رهیافت در زمانی (تاریخی) (diachronic approach)و هم‌زمانی (ایستا) (synchronic approach) در زبان، برای نخستین بار در دوره‌ی معاصر توسّط زبان‌شناس سوئیسی: لوئی فردیناند دو سوسور مطرح گردید و به عنوان انگاره‌ای بی‌بدیل مورد توجّه قرار گرفت؛ ولی حقیقت آن است که جلوه‌هایی از این انگاره پیش‌تر در نظریه‌ی زبانی ابن خلدون، انگاره ساز برجسته‌ی مسلمان –که در حوزه‌ی جامعه‌شناسی و فلسفه‌ی اجتماع نیز پیش از دورکهایم «انگاره‌ی همبستگی مکانیک و ارگانیک» را درباره‌ی جوامع مختلف مطرح نمود- با شاکله‌ای تقریباً مشابه ارائه‌شده است.
مقاله‌ی حاضر در پی آن است تا در آغاز،پس از معرفی کوتاه انگاره‌ی سوسور برخی ایده‌های برجسته‌ی موجود در آن را به شکل کوتاه مطرح نماید و سپس آن‌ها را بر اساس سخنان ابن خلدون در این باره مورد ارزیابی قرار دهد.
دریافت فرجامین جستار حاضر، حکایت از آن دارد که ابن خلدون نیز مانند دوسوسور، زبان را از یک‌سو به عنوان یک نظام و کلّ منسجم و هماهنگ و به‌ویژه در زمره‌ی نظام‏های نشانه بنیاد موردبررسی قرار داده است و به تمایز میان زبان و گفتار اشاره‌کرده است و از سوی دیگر با اشاره به ماهیت دگرگونی پذیر زبان، آن را به عنوان موجودی در حال تغییر مطرح ساخته است و رهیافت‏های درزمانی و هم‌زمانی آن را موردمطالعه و بررسی قرار داده است.

کلیدواژه‌ها

زبان؛ گفتار؛ ابن خلدون؛ سوسور

مراجع

1. اطمیش، محسن(1982). دیر الملاک، دراسة نقدیّة للظواهر الفنیّة فی الشعر العراقی المعاصر.العراق: منشورات وزارة الثقافة و الإعلام، دار الرشید للنشر.
2. ابن حزم، ابومحمّد علی بن سعید (1959).التقریب لحدّ المنطق، تحقیق احسان عبّاس.منشورات مکتبة الحیاة: بیروت. لبنان
3. ابن خلدون، عبدالرحمن، (دت)، مقدمه بن خلدون، منشورات مؤسسه الأعلمی للمطبوعات: بیروت. لبنان .
4. ابن خلدون، عبدالرحمن (1362).مقدمه ابن خلدون.ترجمه ی محمد پروین گنابادی. چاپ چهارم. ‌مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
5. باطنی، محمد رضا (1375). درباره زبان. چاپ چهارم. تهران: آگاه.
6. باطنی، محمد رضا (1375). نگاهی تازه به دستور زبان. چاپ هفتم . تهران: آگاه.
7. باقری مهری .( 1378)،مقدمات زبان شناسی. چاپ سوم. قطره.
8. برنارد کامری  و دیگران (1384). زبان های دنیا. ترجمه کورش صفوی. چاپ اول. سعاد
9. بوقره، نعمان (2004). النظریه اللسانیه و البیانیه عند ابن حزم الاندلسی. دمشق: منشورات اتحاد الکتاب.
10. الجرجانی، عبدالقاهر (2003). دلائل الإعجاز.شرح یاسین الأیّوبی.بیروت :المکتبة العصریّة.
11. الجویر، اسماء (2007). الفکر اللّسانی التربوی عند ابن خلدون. جامعة الملک سعود.
12. روبینز، آر، اچ (1384). تاریخ مختصر زبانشناسی. ترجمه‌ی علی محمّد حق شناس.چاپ ششم.تهران : مرکز.
13. صفوی،کورش(1386). زبان شناسی وادبیات.چاپ دوم .هرمس.
14. القرطاجنی، حازم (1966).منهاج البلغاء و سراج الأدباء. دارالکتب الشرقیّة.
15. کالر،جاناتان (1386). فردیناند دوسوسور.ترجمه ی کورش صفوی.چاپ دوم. هرمس.
16. مدکور، علی احمد (2008). النحو العربیّ و دوره فی تدریس اللّغة العربیّة. اردن: انتشارات منشورات جامعة سلطان قابوس.
17. واترمن، جان تی (1347). سیری در زبان شناسی. ترجمه­ی فریدون بدره­ای. چاپ اول.مؤسسه انتشارات فرانکلین.
18. یاکوبسن، رومن (1385). روند های بنیادین در دانش زبان. ترجمه کورش صفوی. چاپ اوّل. هرمس.
19. یول، جورج (1386)،  نگاهی به زبان. ترجمه نسرین حیدری. چاپ هفتم. شرکت چاپ و نشر لیلی.