تحلیل نقش قدر متیقن در اطلاق‌گیری و طرق کشف آن با رویکردی به آرای امام خمینی و شهید صدر

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 129، شهریور 1401، صفحه 97-116   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.62668.88950

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ منصور غریب پور²؛ ابوالحسن بختیاری³

¹دانشیار گروه الهیات دانشگاه فرهنگیان خراسان رضوی

²استادیار گروه الهیات دانشگاه یاسوج

³استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه یاسوج

چکیده

از مسائل پردامنهٔ اصولی پس از عصر سلطان العلما بنا بر رأی مشهور، اثر مقدمات حکمت در تمسک به اطلاق است. طبق دیدگاه آخوند خراسانی یکی از مقدمات حکمت برای تمسک به اطلاق، قدر متیقن و طرق کشف و فهم آن است. قدر متیقن در مقابل فرد یا حصهٔ مشکوک، فرد یا حصه‌ای از مطلق است که به یقین در شمول حکم قرار دارد. آخوند با تقسیم‌بندی قدر متیقن به دو قسم قدر متیقن در مقام تخاطب (داخلی) و قدر متیقنِ خارجی، قدر متیقن در مقام تخاطب را مانع اطلاق دانسته است، ولی برخی از اصولیان فرقی بین اقسام قدر متیقن در تمسک به اطلاق قائل نشده‌اند. این جستار پس از واکاوی دقیق اقسام قدر متیقن، درصدد پاسخ به این پرسش مهم است که مقتضای تحقیق و به‌کارگیری قواعد اصولی در خصوص اعتبار و حجیت قدر متیقن و نیز مقدمیت آن برای تمسک به اطلاق چیست و این قدرمتیقن چگونه کشف می‌شود؟ در این پژوهش به روش تحلیلی‌توصیفی با بررسی دیدگاه‌های متفاوت و با تکیه ویژه بر آرای امام خمینی و شهید صدر، این نتیجه حاصل شده است که اولاً اجرای مقدمات حکمت، امر ارتکازی نزد عقلا است. ثانیاً قدر متیقن به هر دو قسم خویش مانع اطلاق نیست و در واقع، مقدمیت قدر متیقن به همان احراز در مقام بیان‌بودن متکلم بر می‌گردد و قدر متیقن تا به حد انصراف ظهوری نرسد، مُخلّ تمسک به اطلاق نیست و گویی در بیان آخوند خراسانی، بین دلالت کلام بر ذات مقید به وصف حصه‌ای که مشتمل بر صفت معینی است و کلامی که دلالت می‌کند بر قیدیت این صفت و دخالت آن در موضوع حکم، خلط شده است. ثالثاً شناخت قدر متیقن به روش عرفی و به کمک مناسبت حکم و موضوع و گاه با استفاده از قراین لفظی به‌دست می‌آید.

کلیدواژه‌ها

اطلاق و تقیید؛ مقدمات حکمت؛ قدر متیقن؛ در مقام تخاطب؛ قدرمتیقن خارجی؛ انصراف

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الأصول، چاپ‌اول، قم: آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، چاپ‌اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1416ق.

احمدى بهسودى، محمد رضا، منهاج الوصول الى دروس فی علم الأصول (شرح الحلقة الثالثة)، چاپ اول، بیروت: دار المصطفی لاحیاء التراث، 1430ق.

اراکی، محسن، اصول فقه نوین، چاپ‌دوم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1435ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب المکاسب، چاپ‌شانزدهم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1435ق.

ایروانی، باقر، کفایة الأصول فی أسلوبها الثانی، چاپ‌اول، نجف: احیاء التراث الشیعه، بی‌تا.

بجنوردی، حسن، قواعد فقهیه، چاپ‌سوم، تهران: عروج، 1401ق.

جمعی از محققان، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، چاپ‌اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

حائرى یزدى، عبدالکریم، دررالفوائد، چاپ ششم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1418ق.

حسینی، محمد، الدلیل الفقهی تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الأصول، چاپ‌اول، دمشق: بی‌نا، 2007م.

حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم: بصیرتی، 1406ق.

حلی، حسین، اصول الفقه، چاپ‌اول، قم: مکتبة الفقه و الاصول المختصه، 1432ق.

حیدری، کمال، الدروس شرح الحلقة الثانیة، چاپ‌اول، قم: دار فراقد، 1428ق.

خمینی، روح‌الله، تهذیب الأصول، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423ق.

خمینی، روح‌الله، تنقیح الأصول، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.

خمینی، روح‌الله، جواهر الأصول، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376.

خویی، ابوالقاسم، اجود التقریرات، چاپ‌دوم، قم: کتاب‌فروشی مصطفوی، 1368.

خویی، ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، قم: نشر اسلامی، 1419ق.

راغب اصفهانی، حسین­بن­محمد، المفردات فی غریب القرآن، بی­جا، دفتر نشر الکتاب، 1404ق.

روحانی، محمدصادق، زبدة الأصول، چاپ‌دوم، تهران: حدیث دل، 1382.

زبیدى، سید محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414‍ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، المحصول فی علم الاصول، قم: امام صادق(ع)، 1419ق.

سبحانی تبریزی، جعفر،  الوسیط فی اصول الفقه، چاپ‌چهارم، قم: امام صادق(ع)، 1388.

سمیعی، جمشید، ترجمهٔ متن و شرح کامل رسائل شیخ انصاری، چاپ‌چهارم، اصفهان: بی‌نا، 1387.

شبیری زنجانى، موسى، کتاب نکاح، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ پژوهشى رأى‌پرداز، 1419ق.

شیروانی، علی، تحریر اصول فقه، قم: دار العلم، 1379.

صافی گلپایگانی، لطف‏الله، بیان الأصول، چاپ‌اول، قم: دار التوجیه والارشاد الدینی، 1428ق.

صالحی مازندارنی، اسماعیل، شرح کفایة الأصول، چاپ‌اول، قم: صالحان، 1424ق.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الأصول، چاپ‌پنجم، قم: اسلامی، 1418ق.

صنقور بحرینی، محمد، المعجم الأصولی، چاپ‌دوم، قم: طیار، 1428ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، 1416ق.

عراقی، ضیاءالدین، تحریر الأصول، به‌تقریر مرتضی نجفی مظاهری، چاپ‌اول، قم: مهر، 1363. ‏

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، اصول فقه شیعه، چاپ‌اول، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار، 1381.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، ایضاح الکفایة، چاپ‌پنجم، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار، 1385.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، چاپ‌دوم، قم: دار الهجره، 1409ق.

فیاض، محمداسحاق، المباحث الاصولیه، قم: مکتب سماحه آیت‌الله العظمی الحاج الشیخ محمداسحاق فیاض، 1427ق.

قلی‌زاده، احمد، واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه، چاپ‌اول، تهران: بنیاد پژوهش‌های نور الاصفیاء، 1379.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، چاپ‌اول، قم: دار الحدیث، 1429ق.

کمره‌ای، محمدباقر، اصول الفوائد الغرویة فی مسائل علم أصول الفقه الاسلامی، چاپ‌اول، تهران: بی‌نا، 1362.

محقق داماد، مصطفی، مباحثی از اصول فقه، چاپ‌اول، تهران: مرکز نشر اسلامی، 1377.

محمدی، علی، شرح اصول فقه، چاپ‌دهم، قم: دار الفکر، 1378.

محمدی، علی، شرح کفایة الأصول، چاپ‌چهارم، قم: بی‌نا، 1385.

مددی، سیدمحمود، دروس خارج اصول، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه­ای قائمیه اصفهان، 1396.

مسعودی، عبدالهادی، از مفهوم تا مقصود، تهران: دار الحدیث، 1384.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ‌پنجم، قم: اسلامی، 1430ق.

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، چاپ‌دوم، قم: مدرسة الامام علی‌بن‌ابیطالب(ع)، 1428ق.

ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، چاپ‌اول، قم: عالمه، 1379.

منتظری، حسینعلى، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: صلواتى، محمود و ابوالفضل شکورى، چاپ­اول، قم: مؤسسه کیهان، 1409ق.

موسوی بجنوردی، سیدمحمد، علم اصول، چاپ‌اول، تهران: مجد، 1379.

مؤمن قمی، محمد، تسدید الأصول، چاپ‌اول، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1419ق.

نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، چاپ‌اول، قم: موسسۀ نشر اسلامی، 1376.

نجفی، بشیر حسین، بحوث فقهیة معاصرة، چاپ‌اول، نجف: دفتر آیت‌الله نجفی، 1427ق.

نورانی، مصطفی، قواعد الأصول، چاپ‌اول، قم: اسلام، 1393ق.

ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، چاپ‌ششم، تهران: نی، 1387.

هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: موسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی، 1382ق.