تحلیلی بر آسیب‌پذیری بافت‌های تاریخی – فرهنگی بازارهای سنتی در شهرهای ایرانی-اسلامی (نمونة موردی: بازار شهر اصفهان)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 1، دوره 19، شماره 1 - شماره پیاپی 36، شهریور 1400، صفحه 23-1   

نوع مقاله: پژوهشی-مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2021.48924.0

نویسندگان

علی زنگی آبادی^{* 1}؛ سارا میرزایی²

¹دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

²دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

هدف اصلی از این پژوهش، ارزیابی آسیب‌پذیری بافت تاریخی – فرهنگی بازار شهر اصفهان و محدودة پیرامون آن در مواقع بروز بحران می‌باشد. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی و پیمایشی است. قلمرو پژوهش از بازارچة حسن‌آباد در جنوب شرق میدان امام تا بازار مجاور مسجد جامع در شمال غربی این محدوده از شهر اصفهان است. این محدوده در ادبیات برنامه­ریزی شهری اصفهان به­عنوان محور فرهنگی شهر شناخته می­شود. داده‌های موجود با برداشت میدانی واحد به واحد حجره­های تجاری و تمام عناصر تاریخی و نیز منابع کتابخانه­ای و اسنادی گردآوری شد. سپس با اجرای داده­ها بر روی نقشه‌های مبنای شهرداری اصفهان و استفاده از شش شاخص فرسودگی، قدمت، تراکم جمعیت، تراکم ساختمانی، تعداد طبقات و ریزدانگی بافت در تعیین میزان آسیب‌پذیری محدودة موردمطالعه، وضعیت محدوده از نظر میزان آسیب‌پذیری در محیط Arc GIS و با استفاده از الحاقیه Spatial Analyst، مشخص شد. یافته­ های تحقیق نشان داد قدمت حدود 70 درصد از بناهای پیرامون بازار بیش از 30 ­سال است. این قدمت در مورد بازار اصفهان به بیش از 300  سال می­رسد. کیفیت کالبدی این عرصه نیز نامناسب است. بافت بازار ریزدانه است و این ویژگی، آسیب­پذیری را افزایش می­دهد. شبکة دسترسی در محدودة بازار کارآیی لازم را ندارد و به­ دلیل کم­بودن عرض معابر و تراکم بیش از حد انسان، وسایل ­نقلیه و کالا، در مواقع بحران، آسیب ­پذیری بازار به شدت افزایش می­یابد و امداد را با مشکل جدی مواجه می­سازد. موارد فوق در صورت بروز بحران به معضلات امنیتی نیز دامن می­زند. براساس یافته­های پژوهش و نقشة آسیب­ پذیری بازار مشخص شد، بافت بازار و محدودة اطراف آن در مواقع بروز بحران آسیب­ پذیری بالایی دارد و مهم­ترین عامل تشدیدکنندة آسیب­ پذیری بازار، کیفیت و قدمت ابنیه و شبکة دسترسی ناکارآمد است.

کلیدواژه‌ها

اصفهان؛ آسیب‌پذیری؛ بازارهای سنتی؛ بافت‌های تاریخی – فرهنگی؛ مدیریت بحران

مراجع

 

1. ابویی، ر.، و دانایی­نیا، ا. (1390). نقش مشارکت مردمی در کاهش خسارات ناشی از زلزله در بافت­های تاریخی. نشریةمرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت­های تاریخی فرهنگی)، 2، 62-53.
2. اسکندری، ح. (1390). دانستنی‌های پدافند غیرعامل. سازمان پدافند غیرعامل کشور (چاپ چهارم). تهران: انتشارات بوستان حمید.
3. آقا طاهر، ر.، دلاور، م. ر.، و کمالیان. ن. (1385). وزن­دهی فاکتورهای مؤثر در آسیب‌پذیری لرزه‌ای شهر تهران. نشریة دانشکدة فنی دانشگاه تهران، 40(8)، 1044-1033.
4. پورجعفر، م.، و پورجعفر، ع. (1390). نقش سرمایة اجتماعی در وضعیت اقتصادی بازارهای سنتی در ایران. مدیریت شهری، 9، 221-203.
5. ثبوتی، هـ.، و علوی، پ. (1395). الزامات اولیة کاهش آسیب­پذیری زلزله و خطر آتش سوزی در بازارهای تاریخی، مطالعة موردی: بازار تاریخی زنجان. سومین کنفرانس ملی مدیریت بحران و HSE در شریان های حیاتی، صنایع و مدیریت شهری، اردیبهشت 1395، تهران.
6. حبیبی، ک.، پوراحمد، ا.، شکینی، ا.، عسگری، ع.، و نظری عدلی، س. (1387). تعیین عوامل سازه‌ای/ ساختمانی مؤثر در آسیب‌پذیری بافت کهن شهری زنجان با استفاده از Fuzzy Logic & GIS . نشریة هنرهای زیبا، 33، 36-27.
7. دانایی نیا، ا. (1393). ارتقاء ایمنی گذرها و کانون‌های دسترسیِ بافت‌های تاریخی در برابر زلزله با رویکرد مشارکت مردمی مطالعه‌ی موردی : محلة سلطان امیر احمد کاشان (رسالة دکتری رشتة مرمت و احیاء بناها و بافت‌های تاریخی). دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.
8. رضوانیان،‌ م. ت. (1381). برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری (چاپ اول). تهران: انتشارات منشی.
9. زبردست، ا.، و محمدی. ع. (1384). مکان‌یابی مراکز امدادرسانی در شرایط وقوع زلزله با استفاده از GIS و روش ارزیابی چندمعیاریAHP. نشریة هنرهای زیبا،‌ 21، 16-5.
10. زنگی‌آبادی، ع.، تبریزی، ن. (1385). زلزلة تهران و ارزیابی فضایی آسیب‌پذیری مناطق شهری. پژوهش‌های جغرافیایی، 38 (56)، 130-115.
11. زنگی‌آبادی،‌ ع.، محمدی، ج.، صفایی، ه.، و قائدرحمتی، ص. (1387). تحلیل شاخص‌های آسیب‌پذیری مساکن شهری در برابر زلزله (نمونة موردی: مساکن شهر اصفهان). فصل­نامة جغرافیا و توسعه،‌ 12(6)، 79-61.
12. شفقی، س. (1380). تحلیل فضایی- کالبدی بازار اصفهان. تحقیقات جغرافیایی، 60(16)، 50-22.
13. صنیعی، ر. (1386). تحلیل فضایی آسیب­پذیری و مدیریت بحران زلزله در بخش مرکزی تهران (مناطق 11 و 12) با استفاده از GIS (پایان­نامة منتشرنشدۀ کارشناسی‌ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
14. عزیزپور، م.، زنگی‌آبادی، ع.، و اسماعیلیان. ز. (1390). اولویت‌بندی عوامل مؤثر در مدیریت بحران شهری در برابر بلایای طبیعی (مطالعة موردی: سازمان‌های مرتبط با بحران شهر اصفهان)، مجلة جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 22(3)، 124-107.
15. قائدرحمتی، ص. (1387). تحلیل فضایی آسیب‌پذیری مساکن شهری در برابر زلزله (نمونة موردی: شهر اصفهان) (رسالة دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
16. محمدی سوادکوهی، خ. (1390). ‌بررسی وضعیت واحدهای مسکونی شهرسازی به‌منظور برنامه‌ریزی و مدیریت بحران (پایان‌نامة منتشرنشدۀ کارشناسی­ارشد رشتة جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
17. مختاریان، ع. (1386). آسیب­پذیری کالبدی بناهای باارزش تاریخی. نشریة شهرداری­ها، 8(82)، 101-98.
18. ملازاده، ک.، و محمدی، م. (1379). ‌بناهای عام‌المنفعه، دایره­المعارف بناهای تاریخی ایران در دورة اسلامی (چاپ اول). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، مؤسسة انتشارات سوره.
19. ملکی، ک.، برند کام، ف. (1391). دفاع و امنیت شهری از منظر پدافند غیرعامل و خلق فضاهای دفاع­پذیر بر پایة شهر امن (از گذشته تا به امروز). فصل­نامة سپهر، 21(81)، 103-91.
20. منزوی، م.، سلیمانی، م.، تولایی، س.، و چاووشی، ا. (1389). آسیب­پذیری بافت­های فرسودة بخش مرکزی شهر تهران در برابر زلزله (مطالعة موردی: منطقة 12). پژوهش­های جغرافیای انسانی، 73، 18-1.
21. میرزایی، س. (1392). مدیریت بحران و پدافند غیرعامل در محور فرهنگی- تاریخی بازار (مطالعة موردی: بازار شهر اصفهان) (پایان‌نامة منتشرنشدۀ کارشناسی‌ا­رشد رشتة جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
22. Assari, A., Mahesh, T. M., & Assari, E. (2012). Conservation of historic urban core in traditional Islamic culture: Case study of Isfahan city. Indian Journal of Science and Technology, 5(1), 1970-1976.
23. Fallahi, R., & Solmaz A. (2012). Historical Bazzar recovery after 2003 Bam earthquake. International Journal of Disaster Recovery and Busoness Continuity, 3, 13-20.
24. Ghafory – Ashtiany, M. (1999). Rescue operation and reconstructions in Iran. Disaster Prevention and Management, 8(1), 5-20.
25. Gul, Y., & Arun, G. (2010). Istanbul grand bazaar evacuation system vulnerability assessment. Advanced Materials Research, 133-134, 611-616.
26. Hosseininezhad, Zh., & Modiri E. (2014). Human vulnerabilities assessment and recognition of its reduction methods against earthquake in crowded places by using fuzzy logic method (Case study: the old bazaar of Tabriz - Iran), International Geoinformatics Research and Development Journal, 5(1), 1-15.
27. Masoudi Nejad, R. (2005). social bazaar and commercial bazaar: comparative study of spatial role of iranian bazaar in the historical cities in different socio-economical context. 5th International Space Syntax Symposium, University College, London.
28. Mehdipour, A., & Rashidi Nia, H. (2013). Persian bazaar and its impact on evolution of historic urban cores- the case of Isfahan, A Multidisciplinary Journal of Global Macro Trends, 2(5), 12-17.
29. Mojtahedzadeh, M. (2012). Geometry at work: Re-reading the Persian bazaar. International Conference on Architecture & Urban Design,
30. Pourjafar, R., Samani, Gh., Pourjafar, A., & Hoorshenas, R. (2012). Archi-cultural Parallel of Persian and Turkish bazaar along the Silk Road case studies: Rey، Tabriz and Istanbul bazaar. 2nd International Conference, Mukogawa Women’s Univ., Nishinomiya, Japan.
31. Rashed, K., & weeks, J. (2003). Assessing vulnerability to earthquake hazards through spatial multicriteria analysis of urban areas, International Journal of Geographic Information Science, 17(6),
32. Torkyan Velashania, Sh., Madania, I., Karimi Azerib. R., & Hosseini, S. B. (2015). Effect of physical factors on the sense of security of the people in Isfahan's traditional bazaar. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 201, 165–174.