تحلیلی بر آسیب‌پذیری سرمایه‌های معیشتی خانوارهای روستایی در سیل شهرستان آق‌قلا

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 9، دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 35، اسفند 1399، صفحه 272-239   

نوع مقاله: پژوهشی-مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2021.68260.1006

نویسندگان

بهمن صحنه^{* 1}؛ عبدالمجید نورتقانی²

¹استادیار گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه گلستان، گرگان، ایران

²استادیار گروه معماری، دانشکده مهندسی، دانشگاه گلستان، گرگان، ایران

چکیده

وقوع فزایندۀ حوادث فاجعه‌بار به‌خصوص وقوع سیل یکی از مهمترین نگرانی‌ها در دهه‌های اخیر بوده و تأثیر آن بر ساکنان نواحی سیل‌زده نامتناسب و ساکنان نواحی روستایی به خاطر وابستگی به معیشت کشاورزی صدمات فراوانی می‌بینند. این مطالعه سعی دارد تأثیر سیل بر سرمایه‌های معیشتی خانوارهای روستایی را تحلیل نماید. پژوهش از نوع کاربردی و روش‌ آن توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر پیمایش بوده و جامعۀ آماری آن را خانوارهای ساکن در ۸ روستای شهرستان آق‌قلا تشکیل می‌دهد و 346 خانوار به‌عنوان حجم نمونه با فرمول کوکران تعیین گردید. به منظور تحلیل آسیب‌پذیری سرمایه‌های معیشتی از 43 متغیر در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی، طبیعی و انسانی در قالب طیف لیکرت استفاده شد. ابزار جمع‌آوری داده‌ها مبتنی بر پرسشنامه محقق ساخته که روایی محتوایی آن توسط اساتید و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ برابر 89/0 به‌دست آمده است. پرسشنامه‌ها با کمک آزمون‌های آماری فریدمن، کای‌اسکوئر و کروسکال والیس در محیط نرم‌افزاری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که کشاورزی منبع اصلی درآمد این منطقه است و سیل بر سرمایۀ معیشتی مانند زمین، آبیاری، دام‌ها، واحدهای مسکونی، زیرساخت‌ها و فرصت‌های شغلی تأثیر نامطلوب گذاشته و منابع درآمدی را تضعیف نموده است. نتایج آزمون فریدمن بیانگر آن است که بیشترین آسیب‌پذیری به ترتیب دربارۀ سرمایه‌های فیزیکی، اقتصادی، انسانی، اجتماعی و طبیعی بوده است. استراتژی همکاری بخش‌های دولتی و خصوصی می‌تواند به مقاومت سیل‌زده‌ها کمک کند. علاوه بر این، ایجاد سیستم هشدار سریع و ظرفیت‌سازی برای مقابله با بلایا مفید خواهد بود و این اقدامات باید در مناطق مستعد سیل انجام شود.

کلیدواژه‌ها

سیل؛ معیشت پایدار؛ امنیت؛ نواحی روستایی؛ شهرستان آق‌قلا

مراجع

 

1. اعظمی، م.، و هاشمی، ا. (1396). تحلیل تأثیرات شرکت‌های کشت‌وصنعت بر دارایی‌های خانوارهای کارگران شاغل با رویکرد معیشت پایدار (مورد مطالعه: کشت و صنعت میان‌آب خوزستان)، پژوهش‌های روستایی، 4(8)، 606-591.
2. رضوانی، م. ر.، دربان‌آستانه، ع.ر.، و احمدآبادی، ح. (1394). تحلیل اثرات اعتبارات خرد بر پایداری اقتصاد روستایی (مورد مطالعاتی: اعتبارات صندوق کارآفرینی امید در شهرستان نیشابور). جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، 13(1)، 233-209.
3. شایان، ح.، تقیلو، ع. ا.، و خسروبیگی، ر. (1391). تحلیل نقش مشارکت مردم در پایداری اقتصاد روستایی (مطالعۀ موردی: دهستان ایجرود بالا، شهرستان ایجرود استان زنجان). جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، 10(2)، 94-71.
4. شریفی، ز.، نوری‌پور، م.، و شریف‌زاده، م. (1396). تحلیل آسیب‌پذیری خانوارهای روستایی بخش مرکزی شهرستان دنا: کاربرد چارچوب معیشت پایدار. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4(2)، 36-19.
5. صحنه، ب. (1390). بازگشت مهاجران به روستاها و نقش آن در معیشت پایدار روستایی (مطالعۀ موردی: شهرستان آق‌قلا استان گلستان) (رسالۀ منتشرنشدۀ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی). دانشگاه تهران، تهران، ایران.
6. طیب‌نیا، س. ه.، طولابی‌نژاد، م.، و حسین‌بر، ا. (1399). تحلیل عوامل محلی و خانوادگی ناپایداری معیشت در نواحی روستایی مرزی (مطالعۀ موردی: شهرستان سراوان). جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، 18(1)، 171-198.
7. متولی طاهر، ن.، صحنه، ب.، و نجفی‌کانی، ع. ‌ا. (1397). تحلیلی بر عملکرد خانه‌های دوم در توسعة پایدار روستاهای کوهستانی: مطالعة موردی بخش چهاردانگه، شهرستان ساری. روستا و توسعه، 21(1)، 159-133.
8. مطیعی‌ لنگرودی، س. ح.، قدیری ‌معصوم، م.، رضوانی، م. ر.، نظری، ع.، و صحنه، ب. (1390). تأثیر بازگشت مهاجران به روستاها در بهبود معیشت ساکنان (مطالعۀ موردی: شهرستان آق‌قلا). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 43(78)، 83-67.
9. مهدوی، ص.، صحنه، ب.، و نجفی‌ کانی، ع. ‌ا. (1399). تحلیلی بر چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی توسعه‌یافتگی پایدار روستاهای نواحی کوهستانی و جلگه‌ای شهرستان گرگان. جغرافیا و توسعه، 18(61)، 142-115.
10. ناصری، ز.، صحنه، ب.، و نجفی ‌کانی، ع. ‌ا. (1398). تحلیلی بر کارکردهای بازارهای هفتگی در کیفیت زندگی نواحی روستایی شهرستان گنبدکاووس. روستا و توسعه، 22(2)، 123-105.
11. نجفی‌ کانی، ع. ‌ا.، صحنه، ب.، آرخی، ص.، و دلاور دیزگاه، ش. (1399). بررسی متغیرهای اثرگذار بر تاب‌آوری مساکن روستایی در برابر مخاطرات در مناطق دشتی و کوهستانی (مورد شناسی: روستاهای بخش مرکزی قوچان). جغرافیا و آمایش شهری-منطقه‌ای، 10(37)، 44-23.
12. نجفی ‌کانی، ع. ‌ا.، صحنه، ب.، آرخی، ص.، و مسگری، آ. (1399). تحلیلی بر پیامدهای صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در نواحی روستایی (مطالعۀ موردی: بخش‌های مرکزی و نوکنده شهرستان بندرگز). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 15(1)، 52-35.
13. ویسی، ف.، و نیکخواه، چ. (1397). واکاوی نقش گردشگری در معیشت و پایداری معیشتی خانوارهای روستایی (مطالعۀ موردی: بخش اورامان سروآباد). نشریۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی، 22(66)، 348-329.

 

14. Adisa, R. (2012). Rural development: Contemporary issues and practices. Janeza Trdine: InTech publishers.
15. Alam, G. M. M., Alam, K., Mushtaq, S., & Clarke, M. L. (2017). Vulnerability to climatic change in riparian char and river-bank households in Bangladesh: Implication for policy, livelihoods and social development. Ecological Indicators, 72, 23–32.
16. Ashraf, S., Iftikhar, M., & Shahbaz, B., & Khan, Gh. A., & Luqman, M. (2013). Impacts of flood on livelihoods and food security of rural communities: A case study of southern Punjab, Pakistan. Pakistan Journal of Agricultural Sciences, 50, 751-758.
17. Berkes, F., & Folke, C., (2002). Back to the future: Ecosystem dynamics and local knowledge. In L. H. Gunderson, & C. S. Holling (Eds.), Panarchy: Understanding Transformations in Human and Natural Systems (pp. 121-146). Washington, D.C.: Island Press.
18. Carney, D (1998). Sustainable Livelihoods. What difference can we make? London: Department for International Development.
19. Chambers, R., & Gordon R, C. (1991). Sustainable rural livelihoods: practical concepts for the 21st century. IDS Discussion Paper 296, IDS, Brighton.
20. (2005). Sustainable livelihoods: A roach gideline. Chapel, Ottawa, Canada: Partners Rural Development.
21. Costanza, R., Steffen, W., Hibbard, K., Crumley, C., Leemans, R., Dearing, J., …, & Schimel, D. (2007). Evolution of the human-environment relationship. In C. J. Cleveland (Ed.), Encyclopedia of earth. Washington, D.C.: Environmental Information Coalition, National Council for Science and the Environment.
22. Csaki, C., & Tuck, L. (2000). Rural development strategy: Eastern Europe and Central Asia. Washington DC, USA: World Bank Tech. Report No. 484. World Bank.
23. Dearing, J. A., Battarbee, R. W., Dikau, R., Larocque, I., & Oldfield, F. (2006). Human-environment interactions: learning from the past. Regional Environmental Change, 6, 1-16.
24. The Department for International Development (DFID). (1999). Sustainable livelihoods guidance sheets. Retrieved from http://www.ennonline
25. Dharmawan, A. (2015). Farm income and financing in rural Indonesia: A case study from West Kalimantan. Goettingen (Germany): Aachen (Germany) Alano Verlag/Ed. Herodot.
26. Eakin, H., & Appendini, K. (2008). Livelihood change, farming, and managing flood risk in the Lerma Valley, Mexico. Agriculture and Human, 25, 555-566.
27. Ellis, F. (2000). Rural livelihoods and diversity in developing countries Oxford, UK: Oxford University Press.
28. Epanchin-Niell, R., Kuwayama, Y., & Walls, M. (2017). Spatial-dynamic complexities of climate challenge for rural areas: integrating resource and regional economic insights. American Journal of Agricultural Economics, 99, 447-463.
29. Fergusen, J.-A. (2012). Generatig sustainable livelihoods: The role of co-pperatives. Harnessing the Co-operative Advantage to Build a Better World, 1-6.
30. Gwimbi, P. (2009). Linking rural community livelihoods to resilience building in flood risk reduction in Zimbabwe. Jamba: Journal of Disaster Risk Studies. 2, 1-16.
31. Holman, I. P., Brown, C., Carter, T. R., Harrison, P., & Rounsevell, M. (2019). Improving the representation of adaptation in climate change impact models. Reginal Environmental Change, 19, 711-721.
32. Horsley, J., Prout, S., Tonts, M., & Ali, S. H. (2015). Sustainable livelihoods and indicators for regional development in mining economies. The Extractive Industries and Society, 2, 368-380.
33. Huang, X., Huang, X., He, Y., & Yang, X. (2017). Assessment of livelihood vulnerability of land-lost farmers in urban fringes: A case study of Xi'an, China. Habitat International, 59, 1-9.
34. Johnson, A. W. (1979). Production and exchange in traditional societies: non-stratified societies. Course 153A. Fall Term, Department of Anthropology, University of California at Los Angeles (UCLA), 27 September and 2 October.
35. Kabir, M., Hou, X., Akther, R., & Wang, J. (2012). Impact of Small Entrepreneurship on Sustainable Livelihood Assets of Rural Poor Women in Bangladesh. International Journal of Economics and Finance, 4(3), 265-280.
36. Keshavarz, M., Maleksaeidi, H., & Karami, E. (2016). Livelihood vulnerability to drought: A case of rural Iran. International Journal of Disaster Risk Reduction, 21, 223-230.
37. Khayyam, U. (2020). Floods: Impacts on livelihood, economic status and poverty in the North-West region of Pakistan. Natural Hazards, 102, 1033–1056.
38. Koszegi, M., Bottlik, Z., Telbisz, T., & Laszlo, (2015). Human-environment relationships in modern and postmodern geography. Hungarian Geographical Bulletin, 64, 87-99.
39. Lamichhane, K. (2010). Sustainable livelihoods a roach in assessment of vulnerability to the impacts of climate change: A study of Chhekampar VDC. Gurkha District: Kathmandu University.
40. Liu, J., Dietz, T., Carpenter, S. R., Alberti, M., Folke, C., Moran, E., & …, & Taylor, W. W. (2007). Complexity of coupled human and natural systems. Science, 14(317), 1513-1516.
41. Lodhi, T. E., Lugman, M., & Khan, Gh. A. (2006). Perceived effectiveness of public sector extension under decentralized agricultural extension system in the Punjab, Pakistan. Journal of Agriculture & Social Sciences, 2, 195-200.
42. Bunning, S., Mcdonagh, J., McGarry, D., Liniger, H.and Rioux, J. (2009) Field manual for local level land degradation assessment in drylands part 2: tools and methods for fieldwork. Working Paper. Food and Agriculture Organisation
43. Mduma, J., & Wobst, P. (2005). Determinants of rural labor market participation in Tanzanian. African Studies Quarterly, 8, 32-47.
44. Memon, F., & Sharjeel, M. Y. (2015). Catastrophic effects of floods on environment and health: Evidence from Pakistan. Pakistan Journal Engineering Technology Science, 5(2), 72-84.
45. Moran, E. F. (2010). Environmental social science: Human-environment interactions and sustainability. New York: John Wiley & Sons Ltd.
46. Morse, S., McNamara, N., & Acholo, M. (2009). Sustainable livelihood a roach: A critical analysis of theory and practice. Geographical Paper No. 189, Retrieved from https:// reading.ac.uk/ web/ files/ geography and environment alscience/ GP189.pdf
47. Parvin, G., Shimi, A., Shaw, R, & Biswas, Ch. (2017). Flood in a changing climate: The impact on livelihood and how the rural poor cope in Bangladesh. Journal Climate, 4, 1-15.
48. Rapaport, R. A. (1977). Ecology, adaptation and the ills of functionalism. Michigan Discussions in Anthropology, 2, 138-190.
49. Rudiarto, , Handayani, W., Wijaya, H. B., &Insani, T. D. (2019). Rural livelihood resilience: An assessment of social, economic, environment, and physical dimensions. The 5^th International Conference on Sustainable Built Environment, 11th to 13th October, Banjarmasin, South Kalimantaan,,
50. Scoones, I. (1998). Sustainable rural livelihoods: A framework for analysis. Brighton, UK: IDS Working Paper.
51. Serra, P. (2000). Subsidies in Chilean public utilities. Washington, DC: World Bank.
52. Serrat, O. (2008). The sustainable livelihoods a roach. Manila: ADB.
53. Tang, Q., Bennett, S.J., Xu, Y., & Li, Y. (2013). Agricultural practices and sustainable livelihood: Rural transformation within the Loess Plateau, China. A Lied Geography, 41, 15-23.
54. Timalsina, K. (2007). Rural urban migration and livelihood in the informal sector a study of street vendors of Kathmandu metropolitan. Nepal: Norwegia University of Science and Technology (NTNU).
55. Turner, B. (2015). Nature and society in geography. In J. D. Wright (Ed.), International encyclopedia of the social & behavioral sciences (2nd ed.) (pp. 334-339). New York: Elsevier Ltd.
56. Upton, M. (1996). The economics of tropical farming systems (Vol. 81). Cambridge, UK: Cambridge University Press.
57. Yusof, A., Siddique, A., Baqui, A., Eusof, A., & Zaman, K. (1991). 1988 Floods in Bangladesh: Pattern of illness and causes of death. Journal of Diarrheal Diseases Research, 9(4), 310-314.
58. Zimmerer, K. S. (2017). Geography and the study of human environment relations. In D. Richardson, N. Castree, & M. F. Goodchild (Eds.), International encyclopedia of geography: People, the earth, environment, and technology (pp. 1-23). Hoboken: John Wiley & Sons, Ltd.