بررسی جریان زایش معنا و فرایند نشانگی نامحدود در هزارۀ دوم آهوی کوهی سرودۀ محمدرضا شفیعی کدکنی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 10، دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 24، شهریور 1400، صفحه 247-276   

نوع مقاله: علمی - پژ‍وهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.48542.0

نویسنده

مریم درپر^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران

چکیده

 پژوهش حاضر، جهت بررسی مراکز زایش معنا به­عنوان مسئله­ای قابل پژوهش که می­تواند به گونه­شناسی دقیق­تر شعر نو فارسی منجر شود، به بررسی و مطالعۀ شعر هزارۀ دوم آهوی کوهی (شفیعی کدکنی، 1395) می­پردازد؛ با طرح این پرسش­ها که مراکز زایش معنا در هزارۀ دوم آهوی کوهی کدامند، با یکدیگر چه نوع ارتباطی دارند، در نتیجۀ تعامل این مراکز، فرایند نشانگی نامحدود چگونه پیش می­رود و درنهایت تعدد مراکز تولید معنا چه تأثیری بر جریان حسی- زیبایی شعر دارد. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در هزارۀ دوم آهوی کوهی رابطۀ بین شعر و نقاشی از نوع بینامتنیت درون­فرهنگی و بینانشانه­ای است. باز بودن گفتمان دیداری کاشی «مزگت/ مسجد پیر» به شاعر این امکان را می­دهد که گریز از سپهر نشانه­ای بسته و تک­صدای امروز/اکنون به سپهر نشانه­ای باز و چندصدای دیروز/ گذشته را عملی گرداند. با تبدیل کارکرد شمایلی نشانه­های کاشی به کارکرد نمادین در شعر، فضای فیزیکی یا خرده­فضای کاشی تبدیل به کلان­فضا یا فضای مجازی می­شود و زایش معنا را در جریانی به­هم­آمیخته، چندبعدی، سلسله­مراتبی و در فضای ژرف و بی­پهنای تاریخ کهن ایران پیش می­برد. در این جریان، فضای گفتمانیی پدید می­آید که متناقض­ها به جای نفی یکدیگر به همزیستی و تعامل دست می­یابند و "کاشی مزگت پیر" از همۀ گفتمان­ها میزبانی می­کند. در فرایند نشانه­ای دیگر، شمایل­های کاشی تبدیل به نمایه­­­ شده و از طریق استعاره­های ترکیبی بُعد عمیق و غیرمحسوس معنا را خلق می­کند که اشاره به «خود» دارد. در این شعر حس درونی، قوی­ترین بعد حسی- اداراکی است که حواس ظاهری را از کار می­اندازد و درقالب تجربه­ای ناب، راه بردن از خود به بی­خودی را در قالب تصویرهای زیبا و منحصربه­فرد نشان می­دهد. با توجه به این­که در این شعر، مرکز غالب تولید معنا تاریخ و فرهنگ ایران است، در زیرگونۀ مفاخرۀ فرهنگی طبقه­بندی می­شود. پژوهش با رویکرد نشانه­شناسی پساساختارگرا و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

کلیدواژه‌ها

گونه‌شناسی شعر؛ مرکز زایش معنا؛ نشانگی نامحدود؛ جریان حسی- زیبایی؛ هزاره دوم آهوی کوهی

مراجع

باقری، سحر و عینی­فر، علیرضا.  (1395). تدقیق و تحدید حوزۀ شمول و نمود نشانه­ها در معماری. معماری و شهرسازی آرمان­شهر، شماره 7، 10-1.

چندلر، دنیل. (1394). مبانی نشانه­شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا، تهران: سوره مهر.

رحیمی جعفری، مجید و شعیری، حمیدرضا. (1389). از ابرسوژه تا ناسوژه؛ جلوه­های متناوب قدرت در نمایشنامۀ سیاها اثر ژان ژنه. ادبیات معاصر جهان، 2 (4)، 17- 1.

زکریایی کرمانی، ایمان، شعیری، حمیدرضا و سجودی، فرزان. (1392). تحلیل نشانه- معناشناختی سازوکار روابط بینافرهنگی در نظام گفتمانی فرش کرمان. مطالعات تطبیقی هنر، 3 (6)، 29- 11.

سجودی، فرزان و کاکه­خانی، فرناز. (1390). بازی نشانه­ها و ترجمۀ شعر. زبان­پژوهی (دانشگاه الزهرا (س)). 3 (5)، سال 153- 133.

شعیری، حمیدرضا. (1392). نشانه- معناشناسی دیداری: نظریه و تحلیل گفتمان هنری. تهران: سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1395). گزینه اشعار. تهران: مروارید.

صفوی، کوروش. (1395). فرهنگ توصیفی مطالعات ادبی. تهران: علمی.

گرمس، آلژیرداس ژولین. (1389). نقصان معنا. ترجمه و شرح حمیدرضا شعیری، تهران: علم.

لینت­ولت، ژب. (1390). رساله­ای در گونه­شناسی روایت. ترجمۀ علی عباسی و نصرت حجازی، تهران: علمی و فرهنگی.

میردهقان، مهین ناز ، سجودی، فرزان و آقایی، حمید. (1392). تحلیل مجموعه کتاب­های زبان فارسی از منظر نشانه­شناسی فرهنگی. پژوهش­نامۀ آموزش زبان فارسی به غیرفارسی­زبانان، 2 (1)، 68-37.  

نامورمطلق، بهمن. (1394). درآمدی بر بینامتنیت: نظریه­ها و کاربردها. تهران: سخن.

نجومیان، امیرعلی. (1394). نشانه در آستانه. تهران: فرهنگ نشر نو.

__________ (1396). نشانه­شناسی. تهران: مروارید.

LOTMAN, J. (2005). On the Semiosphere (Clark. W. Trans.). Sign Systems Studies, 33 (1), 205-229.

LOTMAN, Y. (2009). The Notion of Boundary. Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture (Shukman. A. Trans.)  Bloomington: Indiana University Press, 131-142.