بازکاوی معناشناختیِ اصل مثبت

فقه و اصول

مقاله 10، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 129، شهریور 1401، صفحه 211-234   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.62605.87292

نویسندگان

علیرضا هدائی¹؛ جواد سلطانی فرد^{* 2}؛ احمد محمدی³؛ حسین سلطانی فرد⁴

¹دانشیار دانشگاه تهران

²دانش آموخته دکتری فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری(ره)

³دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی پژوهشکده امام خمینی(ره)

⁴دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

اصل مثبِت، بحثی اصولی با کارکرد‌های فراوان است که قریب به اتفاق اصولیان متأخر آن را در ضمن تنبیهات اصل استصحاب مطرح کرده و راجع به حجیت آن اختلاف‌نظر دارند. مستصحب می‌تواند با خود، لازم، ملازم و ملزومی غیرشرعی (عقلی یا عادی) داشته باشد که اثبات هریک از این امورِ خارجی برای آن، در گرو حجیت اصل مثبت است. دیدگاه معارض حجیت اصل مثبت بر این باور است که تنها امور شرعی بی‌واسطه می‌توانند بر مستصحب مترتب شوند.
اصولیان حتی در تعریف اصل مثبت با یکدیگر هم‌داستان نیستند؛ ازاین‌رو ضروری است پیش از هرگونه بحثی پیرامون حجیت اصل مثبت، نخست حدود مفهومی آن به‌طور دقیق مشخص و پس از راستی‌آزماییِ مهم‌ترین تعاریف موجود در این زمینه، تعریفی جامع از اصل مزبور ارائه شود.
این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی به این یافته‌ها دست می‌یابد که اولاً در کنار وسائط عقلی و عادی، واسطهٔ اتفاقی نیز می‌تواند در زمرهٔ مثبَتات استصحاب قرار گیرد؛ ثانیاً در جریان اصل مثبت، مستصحب علاوه بر موضوع، می‌تواند حکم، اعم از تکلیفی و وضعی باشد؛ ثالثاً جریان اصل مثبت اساساً اختصاصی به استصحاب ندارد و این اصل می‌تواند در سایر اصول غیرلفظی نیز جریان یابد.

کلیدواژه‌ها

اصل مثبت؛ اصول مثبته؛ مثبتات اصول؛ مثبتات استصحاب؛ لوازم عقلی و عادی مستصحب

مراجع

آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الأصول، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، 1409ق.

آشتیانى، محمود، حاشیة على درر الفوائد، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.

آل صفوان، عبدالمعطى جعفر؛ ناصرمحمد مسباع، مذاکرة الأصول فی کتاب الحلقة الاولى و الثانیة، چاپ‌اول، قم: محبین، 1422ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، چاپ ‌نهم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، چاپ‌سوم، بیروت: دار صادر، 1414ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، مطارح الأنظار، چاپ‌دوم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1383.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الأصول، چاپ‌پنجم، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1416ق.

ایروانى، باقر، کفایة الأصول فی اسلوب‌ها الثانى، چاپ‌اول، نجف: مؤسسۀ احیاء التراث الشیعة، 1429ق.

بجنوردی، حسن، منتهى الأصول، چاپ‌اول، تهران: عروج، 1380.

جزایرى، محمدجعفر، منتهى الدرایة فی توضیح الکفایة، چاپ‌ چهارم، قم: دار الکتب، 1415ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولو‍‍ژی حقوق، چاپ‌ چهاردهم، تهران: گنج دانش، 1383.

حائری اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، چاپ ‌اول، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیة، 1404ق.

حسین، حسن‌محمدفیاض، شرح الحلقة الثالثة، چاپ ‌اول، بیروت: شرکة المصطفی لاحیاء التراث، 1428ق.

حسینى شیرازى، صادق، بیان الأصول، چاپ ‌دوم، قم: دار الانصار، 1427ق.

خمینى، روح‌الله، الاستصحاب، چاپ ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1381.

خوئى، ابوالقاسم، مصباح الأصول، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ احیاء آثار الامام الخوئی، 1422ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ قرآن، چاپ‌ دوم، تهران: مرتضوی، 1374.

سبحانی تبریزى، جعفر، ارشاد العقول الى مباحث الأصول، چاپ ‌اول، قم: امام صادق(ع)، 1424ق.

سبحانی تبریزى، جعفر، الموجز فی أصول الفقه، چاپ‌چهاردهم، قم: امام صادق(ع)، 1387.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الأصول، به‌تقریر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، چاپ‌سوم، قم: مؤسسۀ دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1417ق.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الأصول، چاپ‌پنجم، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1418ق.

صدر، محمدباقر، مباحث الاصول، چاپ ‌اول، قم: مطبعۀ مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1408ق.

طباطبائی، محمدحسین، نهایة الحکمه، چاپ ‌پنجم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1430ق.

طباطبائى یزدى، محمدباقر، وسیلة الوسائل فی شرح الرسائل، چاپ ‌اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.

عراقى، ضیاءالدین، منهاج الأصول، به‌تقریر محمدابراهیم کرباسی، چاپ‌اول، بیروت: دارالبلاغه، 1411ق.

فاضل موحدى لنکرانى، محمد، اصول فقه شیعه، چاپ ‌اول، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع)، 1381.

فقیه، محمدتقى، مبانى الفقیه، چاپ‌اول، بیروت: دار الاضواء، 1418ق.

فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ‌دوم، قم: دار الهجره، 1414ق.

محمدى، على، شرح رسائل، چاپ‌ هفتم، قم: دار الفکر، 1387.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، چاپ‌ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

مشکینى، على، اصطلاحات الأصول و معظم ابحاث‌ها، چاپ ‌ششم، قم: هادی، 1374.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ‌ پنجم، قم: اسلامى، 1430ق.

مظفر، محمدرضا، المنطق، چاپ ‌سوم، قم: اسماعیلیان، 1388ق.

مکارم شیرازى، ناصر، انوار الأصول، چاپ‌ دوم، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب‌(ع)، 1428ق.

ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، چاپ ‌اول، قم: عالمه، 1379.

ناطقی، محمد، «بررسی مسألۀ حجیت و عدم‌حجیت اصل مثبت»، مطالعات اصول فقه امامیه، س97، ش9، 1397، صص63تا92.

نائینی، محمدحسین، اجود التقریرات، چاپ ‌اول، قم: عرفان، 1352.

نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، چاپ ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1376.